ABU MUIN NASAFIYNING KALOM ILMI RIVOJIGA QO‘SHGAN HISSASI
Nasaf azal-azaldan dunyo ilm-fani va madaniyati ravnaqiga salmoqli hissa qo‘shgan shaharlardan biri hisoblanadi. Qadimiy qo‘lyozma va bibliografik qomusiy asarlar varaqlab ko‘rilsa, bu barakali kentdan ko‘plab olimu ulamolar yetishib chiqib, Nasafiy nisbasi bilan samarali ijod qilganining guvohi bo‘lamiz.
Abul-Mu'iyn An-Nasafiyning kalom ilmi rivojida tutgan o‘rni
Abu Mu'in an-Nasafiy kalom ilmi rivojiga beqiyos hissa qo‘shganlar. Avvalo kalom ilmi nimaligi bilan tanishsak, “Kalom – islom ilohiyotining ilmi hisoblanib, XII-asrda paydo bo‘lgan. Kalom tarafdorlari mutakallimlar deb ataladi. Ushbu ilm turli diniy-siyosiy guruhlar, misol uchun, xorijiylar, qadariylar, jabariylar, murjiiylar kabilar paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bahslar natijasida vujudga keldi va tarqaldi. Kalom ilmi vaqt o‘tgan sari taraqqiy topdi. Ayniqsa, Nasafiy yashagan XI-asrning ikkinchi yarmi va XII-asr boshlarida o‘zining yuksak cho‘qqisiga ko‘tarildi”. Abu Mu'in an-Nasafiy mana shunday oqimlar ko‘payib, noto‘g‘ri aqidalari har joyda ildiz otib borayotgan bir paytda ijod qilib, ularning ildizlariga bolta urdilar. Ularga qarshi raddiyalar berib, ularni mot etdilar.
Missionerlik – kshilar o‘rtasida kelishmovchilik va mojarolarni keltirib chiqaradi.
Uzoq asrlar davomida yurtimizda mehr-muruvvat va oqibat, ezgulik va yaxshilik, tinchlik va do‘stlik g‘oyalariga asoslanadigan, ularni targ‘ib etadigan turli dinlarga e'tiqod qiladigan kishilar hamkor va hamjihat yashab kelgan. Xususan, qadimdan diyorimizda islom, nasroniylik, iudaizm kabi dinlar yonma-yon mavjud bo‘lib kelgan. Yirik shaharlarimizda masjid, cherkov va sinagoglar faoliyat ko‘rsatgani, tariximizning eng murakkab va og‘ir davrlarida ham ular o‘rtasida kelishmovchilik va mojarolar bo‘lmagani buning tasdig‘idir.
Talofatlarning oldini olaylik.
Oldimizda kuz va qish mavsumi demak kunlarning sovushi boshlanadi biz esa qalin kiyinishimiz va xonodonlarimizni issiq qilishimizga to‘g‘ri keladi. Ming afsuski bu fasllarda ko‘p talofatlarni guvohi bo‘lamiz yoki eshitamiz, bundan albatta dilimiz xunob bo‘ladi, kimlargadir achinib qo‘yamiz. Men bu maqolam bilan baxtsiz xodisa deb atayotgan talofatlarni oldini olishga xar birimiz mas'ul ekanimizni eslatib o‘tmoqchiman. Aslida bundan 15 asr oldin Payg‘ambarimiz Muhammad s.a.v bizlarni ogohlantirib o‘tgan men ularni faqat eslamoqchiman.
Hanafiy-Moturidiy mazhabida kalom ilmini o‘rganishda mutaqoddim Samarqand ulamolarining manhaji
Hanafiy-Moturidiy mazhabi Sayful-Haq (Imom Abul-Mu'in Nasafiy) rohimahulloh davridan keyin Buxora madrasasidan istifoda olishlik bilan bir qatorda umumiy tarzda Samarqand madrasasi fikrlari ustida qaror topadi. Muta'axxir ulamolarning nazdida bu ikki madrasa o‘rtasida bildirilgan fikrlar va aytilgan gaplar ichida Samarqand madrasasining so‘zi rojih (ustun) hisoblangan.
1 – “Al-Jumal min usulud-din” – Imom Abu Salama Samarqandiy rohimahulloh. Ushbu kitob bir necha muhim masalalarni ziyoda qilish bilan “Tavhid” kitobining muxtasariga o‘xshaydi.
SOLIH AMAL NAJOTGA SABAB
Bir kuni Nabiy sallollohu alayhi va sallam sahobalarga o‘tgan qavmlar hayotidan bir lavhani aytib berdilar:
"Uch nafar kishi yo‘lda ketayotgan ekanlar, yomg‘irda qolibdilar. Tog‘dagi g‘orga kirib olibdilar. Bas, ularning g‘origa tog‘dan bir xarsang tushib, chiqar yo‘llarini to‘sib qolibdi.
Ular bir-birlariga: "Alloh uchun qilgan solih amallaringizga bir nazar solib, ularni vasiyla qilib, Allohga duo qilinglar, shoyadki, sizlarga kushoyish bersa", debdilar.
RASULULLOH KAMTAR VA TAVOZU'LI EDILAR
Hazrati Payg‘ambar Muhammad alayhissalom o‘zlari ulug‘ nasab sohibi bo‘lsalar ham, Dunyoning yaralishiga sababchi inson bo‘lsalarda, barcha payg‘ambarlarning imomi va komil nubuvvatu-risolat sohibi bo‘lishlariga qaramay kamtar, hokisor va o‘ta tavozu'li edilar.
IMOM A'ZAMNING (R.A) ZAKOVATLARI
Rivoyat. Imom A'zamni do‘st ko‘rmaydigan bir kimsa u zotdan so‘radi: “Jannatni umid qilmaydigan, do‘zahdan qo‘rqmaydigan, o‘limtik yeydigan, ruku va sajdasiz namoz o‘qiydigan, ko‘rmagan narsasiga guvohlik beradigan, xaqni yomon ko‘radigan va fitnani yaxshi ko‘rib, rahmatdan qochadigan, yahudiy va nasroniylar so‘zlarini tasdiqlaydigan kishi xaqida nima deysiz?”
Kishining vafodorligi uning o‘z vatani uchun qayg‘urishidan.
Tarixdan ma'lumki, birorta millat boshqa bir millatni tahqirlamoqchi, yoki oyoqosti qilmoqchi bo‘lsa, avvalo, uning vatanini bosib olib vayron qilgan yoki uni vatanidan quvib chiqargan. O‘z vatanini dushmanlar qo‘lida qolganini ko‘rgan millat uchun bundan ortiq xo‘rlik va tahqir bo‘lmasa kerak. Zero, Vatan, millat, din tushunchalari inson uchun har narsadan aziz va muqaddasdir. Shuning uchun ham dinimiz ta'limotida ona-Vatan himoyasi, millat farovonligi va din ravnaqi yo‘lida fidoiy bo‘lgan kishilarga buyuk maqomlar berilishi ta'kidlangan.
MOTURIDIY TA'LIMOTIDA AHLI KABOIRLAR MASALASI
Islom olamida ahli sunna valjamoa aqidasi keng yoyilishiga sababchi bo‘lgan allomalardan biri, vatandoshimiz Imom Moturidiy shular jumlasidan hisoblanadi.
Hanafiya ulamolari Imom Moturidiyni o‘zlarining aqidadagi imomlari deb hisoblashadi. Shuni yaxshi bilish lozimki, Imom Moturidiy alohida bir mazhab tuzgan emas! Balki, Abu Hanifaning mazhabiga tayanib, aqoidga oid fatvo va ta'limotlarini atrofga yoygan. Kitoblarda “Moturidiy mazhabi” yoki “Moturidiylar” degan atamalar uchrab tursada, buni alohida bir mazhab deb tushunish to‘g‘ri emas. Balki Abu Hanifaning usuli din sohasidagi ta'limotini imom Moturidiydan o‘rgangan va unga amal qilgan hanafiylar, deb tushunish kerak. Moturidiy ta'limoti karromiy, rofiziy va mo‘taziliylar g‘oyalarini hanafiy yo‘nalishi asosida tanqid qiladi va ularning qarashlari asosli emasligini isbotlab beradi. Voqelik va Alloh sifatlarining mohiyati borasidagi masalalarda bir qancha qarashlarni bayon qiladi.
