Bag‘rikenglik an'analari qanchalik qadimiy ildizlarga ega bo‘lsa, toqatsizlik va murosasizlik bilan bog‘liq qarashlar va harakatlarning ildizlari ham shunchalik qadimiydir. Mutaassiblik (fanatizm – fransuzcha «ibodat») uning keng tarqalgan ko‘rinishlaridan biridir.

Mashhur tilshunos Ibn Manzur: “Taassub” so‘zi “asabiyat”dan olingan. “Asabiyat” boshqalarni o‘zining ota tomonidan qarindoshlariga yordam berishga chaqirish ma'nosini anglatadi. Bir guruhga nisbatan taassub qilish degani o‘sha guruh yordami uchun jamlanish ma'nosini anglatadi, deb yozadi.

Lug‘at kitoblarida esa “mutaassiblik” qattiqqo‘llik, bir fikrda qattiq turib olish ma'nolariga ham dalolat qilishi aytib o‘tilgan. Istilohda esa, doim o‘zini so‘zsiz haq deb bilib, fikrida qattiq turib olish, boshqa­larni esa nohaq deb qarash taassubdir. Bu tuyg‘u mutaassib kishida o‘zgani tahqirlaydigan, uning insoniy haq-huquqlarini e'tirof etmaydigan muayyan xatti-harakatlar ko‘rinishida aks etadi. Borib-borib bu uning ta­biatiga singadi.

Qisqacha aytganda, mutaassiblik, garchi dalil ko‘rinib turgan bo‘lsa ham, bir tomonga moyillik tufayli haqni rad etishdir. Mutaassiblik va fanatizm tushunchalari bir-biriga ma'nodosh bo‘lib, ularning aksi bag‘rikenglikdir.

Mutaassiblikning bir qancha turlari bor:

– diniy mutaassiblik;

– irqiy mutaassiblik;

– qabilaviy mutaassiblik;

– tabaqaviy yoki ijtimoiy mutaas­siblik;

– fikriy mutaassiblik va hokazo[1].

Mutaassiblik keng ma'noda muayyan g‘oyalarning to‘g‘ri ekaniga qattiq ishonish, ularga mukkasidan berilganlikni, “o‘zgalar” va “o‘zgacha” qarash va g‘oyalarga murosasiz munosabatni ifodalovchi qarashlar va xatti-harakatlarni anglatadi. Uning xususiy ko‘rinishlaridan biri bo‘lgan diniy mutaasiblik esa o‘z aqidasining shak-shubhasiz to‘g‘riligiga ishonib, boshqa firqa va mazhablarni butunlay rad etgan holda ularni tan olmaslikni bildiradi.

Ayni paytda, dindagi muayyan qoidalarni, o‘rinli yoki o‘rinsizligidan qat'i nazar, ko‘r-ko‘rona qo‘llash va mutlaqlashtirishga intilish, o‘z g‘oyalarini targ‘ib etish va unda ifodalangan maqsadlarga erishishda tushuntirish va ishontirishdan ko‘ra murosasizlik, kuch ishlatish va zo‘ravonlikka tayanish ham unga xos xususiyatlardan hisoblanadi. Mutaassiblik barcha davrlarda turli din, mazhab va yo‘nalishlar orasida keskinlik, nizo va to‘qnashuvlar kelib chiqishiga sababchi bo‘lgan[2].

Bugungi kunda islom bayrog‘i ostida faoliyat olib borayotgan, mutaassib guruhlarning aksariyati kuch ishlatish usullarini qo‘llagan holda qonuniy hokimiyatga qarshi kurash olib bormokdalar. Diniy ta'limni tashkil etish, turli jamoat tashkilotlari, maktab, universitetlar faoliyatida ishtirok etish, turli ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish, ommaviy axborot vositalari orqali targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borish va shu yo‘l bilan hokimiyatga erishishga harakat kilishni da'vo kilayotgan guruhlar ham oxir-oqibatda jangarilarni tayyorlaydigan inkubatorga aylanib kolayotgani mutaassiblikning zo‘ravonlikka asoslanganini anglashga yordam beradi.

Mutaassiblik insonning ilmsizligi va johilligining hosilasi, uning o‘ziga xos shaklidir. Ongi zaharlangan va mutaassibga aylangan kishilar o‘zlari qilayotgan ishlarni to‘g‘ri deb hisoblagan holda, har kanday nomakbul ishlardan ham bosh tortmaydilar. Vaholanki, ularni bu yo‘lga boshlagan «rahnamolarning» asl maqsadi mohiyatan g‘ayriinsoniy xarakterga ega.

Har qanday jamiyat uchun, qanday shaklda chiqishidan qat'i nazar, mutaassiblikning tahdidi aqidaparastlikka asoslangan g‘oyalarni yoyish orqali davlatga, uning rahbarlariga bo‘lgan ishonchni yo‘qqa chiqarishga urinishda namoyon bo‘lishini alohida qayd etish lozim. Bunda diniy asosda qarama-qarshilikni va uning oqibati sifatida ijtimoiy parokandalikni yuzaga keltirish g‘araz maksadlarga erishishning asosiy sharti deb karaladi.

Diniy mutaassiblik ikki ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Birinchisi, boshqa dinlarga nisbatan mutaassiblik. Ikkinchisi, dinda mutaassibona harakat qilishdir.

Alloh taolo Qur'oni karimda shunday marhamat qiladi: “Dinga zo‘rlab kiritish yo‘q. Zero, to‘g‘ri yo‘l zalolatdan ajrab bo‘ldi” (Baqara surasi: 256-oyat). Ulamolar bu oyatni diniy mutaassiblikdan qaytaruvchi dalil sifatida keltiradilar.

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam musulmonlarni boshqa din vakillariga nisbatan bag‘rikeng bo‘lish, ularning e'tiqodini hurmat qilish, haqlariga rioya etishga buyurganlar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kim ahli zimmaga biror zahmat yetkazsa, qiyomat kuni meni o‘zining dushmani sifatida ko‘radi», deganlar[3].

Diniy mutaassiblik davlatlararo munosabatlarda chigalliklar, o‘zaro tushunmovchiliklarni keltirib chiqarishga zamin yaratishi bilan ham xavflidir. Ko‘p konfessiyalilik sharoitida aqidaparastlik g‘oyalari rivoji va unga asoslangan harakatlarning kuchayishi sivilizatsiyalararo qarama-qarshilikni kuchaytirishga yo‘l ochishi mumkinligini ham alohida qayd etish lozim.

 Bobobek Abdurahimov,

Samarkand shahar Qoraboy Oqsoqol jome masjidi imom-xatibi