“Alloh taolo osmondami?” yohud “Joriya hadisi” haqidagi bor haqiqatlar

Alloh ta'ologa beadad hamdu – sanolarimiz va Payg‘ambarimiz Muhammad sallollohu alayhi vasallamga esa behisob salovotu durudlarimiz bo‘lsin.

Quyida mushabbiha, mujassima, hashaviy va soxta salafiylarning “Alloh osmonda”, degan e'tiqodlarini asosi “Joriya hadisi” nomi bilan mashhur bo‘lgan hadisi sharifni har taraflama ilmiy, ma'rifiy holda mutaassiblik, tarafkashlik, tortishish, g‘olib kelish, fitna-fasod tarqatishdan yiroq bo‘lgan holda, omonatdorlik ila o‘rganib chiqishga harakat qilamiz. Aslida, sizlar bilan baham ko‘rmoqchi bo‘lgan ma'lumotlarimiz bir necha o‘n yillardan beri qo‘zg‘atilmagan, omma xalq orasida tarqatilmagan va ularni har-xil tashvishlarga mubtalo qilmagan edi. Lekin, ming afsuslar bo‘lsinki, vaqti-vaqti bilan yomg‘irdan keyin bo‘y ko‘rsatadigan qo‘ziqorinlar kabi ba'zi fitnachi guruhlar tarafidan, mo‘min-musulmonlarning o‘rtasiga nizo, xusumat va o‘zaro kelishmovchiliklarni keltirib chiqarish uchun yuqorida zikri o‘tgan hadisga o‘xshash ma'lumotlar tarqatilib turiladi. Aslida, bunday o‘ta hassos va nozik e'tiqodiy masalalarda, shunga o‘xshash mutashobeh oyat va hadislarni sodda va samimiy mo‘min-musulmonlar o‘rtasiga tashlashdan ko‘zlangan yagona maqsad – fitnadir. Chunki bunday masalalarni agar chin ixlos bilan tushunish va bilishni xohlaydiganlar bo‘lsa, aqida ilmining mutaxassislaridan tashkil topgan bir jamoaning o‘rtasidagina ushbu muammoni hal qilishni imkoniyati bor. Lekin qalbida fitnaga moyilligi bo‘lgan mushabbiha, mujassima, hashaviy va soxta salafiylarga o‘xshaganlar, o‘z maqsadlariga erishishlari uchun doimo xalqni iztirobga qo‘yib, iztirobli masalalarni ko‘tarib chiqadilar. Haqiqiy Ahli sunna val jamoa ulamolari esa bunday fitnalarga tomoshabin bo‘lib, indamay tura olmaydilar. Chunki bu holat dinga nisbatan xiyonat deb baholanadi. Shuning uchun ham tarixdan ma'lumki, Ahli sunnaning haqiqiy imomlari bo‘lmish salaf va xalaf ya'ni, avval boshida to‘rt fiqhiy mazhabning asoschilari, ulardan so‘ng ikki aqidaviy mazhabning asoschilari imom Abu Mansur al-Moturudiy va imom Abul Hasan al-Ash'ariylar mazkur botil va adashgan guruhlarga shiddatli raddiyalar berish ila qarshi kurashganlar. O‘sha paytda Ahli sunna val jamoa imomlariga mushabbiha, mujassima, hashaviy, mo‘taziliy, xavorijlar qarshi chiqqan bo‘lsalar, keyinga asrlarda mazkur adashganlarning davomchilari o‘laroq vahhobiylar va soxta salafiylar salaf va xalaf ulamolariga qarshi tinmay fitnalar uyushtirmoqda. Ularning fitna tarqatish uchun qurol qilib olgan bir necha mavzulari va dalillari bor. Shulardan biri quyida o‘rganib, tahlil qilib, yoritishga harakat qilayotgan mavzumizga taalluqli “Joriya hadisi”dir. Soxta salafiylarning da'vosi xoh aqida yoki fiqh yo‘nalishida bo‘lsin faqatgina sahih va mutavotir xabarlarni qabul qilish bo‘lsada, lekin o‘zlarining g‘oyalarini haspo‘shlash uchun bu borada har qanday pastkashlik va xiyonatkorlikdan ham tap tortmasliklarini keltiradigan ma'lumotlarimizdan yaqqol bilib olamiz.

 

الرَّدُّ عَلَى مَنْ يَسْتَشْهِدُ بِالرِّوَايَةِ الْمُضَطَرِبَةِ لِحَدِيْثِ الْجَارِيَةِ الَّتِي ذُكِرَ فِيْهَا لَفْظُ "أَيْنَ الله"

“Ayna Alloh” lafzi zikr qilingan muztorib rivoyat “Joriya hadisi”ni dalil sifatida keltiradiganlarga raddiya

   حَدِيْثُ الْجَارِيَةِ أَتَى بِأَرْبَعِ رِوَايَاتٍ ثَلَاثَةٌ مُوَافِقَةٌ لِأُصُولِ الْعَقِيْدَةِ وَرِوَايَةٌ مُضْطَرِبَةٌ.

نَصُّ الرِّوَايَةِ الْمُضْطَرِبَةِ : أَخْرَجَ مُسْلِمٌ عَنْ مُعَاوِيَةَ بنِ الْحَكَمِ السُّلَمِيِّ أَنَّهُ سَأَلَ رَسُولَ اللهِ ﷺ عَنْ جَارِيَةٍ كَانَتْ لَهُ، قَالَ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ أَفَلَا أُعْتِقُهَا؟ قَالَ: «اِئْتِنِي بِهَا»، فَأَتَيْتُهُ بِهَا، فَقَالَ لَهَا: «أَيْنَ اللهُ؟» قَالَتْ: فِي السَّمَاءِ، قَالَ: «مَنْ أَنَا؟» قَالَتْ أَنْتَ رَسُولُ اللهِ، قَالَ: «أَعْتِقْهَا فَإِنَّهَا مُؤْمِنَةٌ». أُنْظُرْ: صَحِيْحَ مُسْلِمٍ/كِتَابُ الْمَسَاجِدِ وَمَوَاضِعُ الصَّلَاةِ/بَابُ تَحْرِيْمِ الْكَلَامِ فِي الصَّلَاةِ. 

   “Joriya hadisi” to‘rtta rivoyatda kelgan va ularning uchtasi aqiyda asoslariga muvofiq bo‘lib, bitta rivoyat muztoribdur. Muztorib rivoyatning matni ushbudir:

Imom Muslim Muoviya ibn al-Hakam as-Sulamiy roziyallohu anhudan rivoyat qiladi: “U Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan o‘z joriyalari haqida so‘rab: Ey Allohning Rasuli uni ozod qilaymi?, dedim, dedilar. U zot: “Uni (huzurimga) olib kel”, dedilar. Bas, uni u zotga olib keldim. U zot unga qarata: “Alloh qayerda?” dedilar. U: Osmonda dedi. U zot: “Men kimman?” dedilar. U: “Siz Allohning rasulisiz”, dedi. U zot: “Uni ozod qil, u mo‘minadir”, dedilar” (Qarang: Sahihi Muslim/ Masjidlar va namoz o‘rinlari kitobi/ Bob: Namozda gapirish haromligi haqida).

   E'tibor beradigan bo‘lsak, Imom Muslim rohimahulloh ushbu hadisi sharifni “Iymon kitobi”da emas balki, “Masjidlar va namoz o‘rinlari kitobi”, “Namozda gapirish haromligi bobi”da keltirayaptilar. Nimaga imom Muslim ushbu hadis agar aqida bobiga tegishli bo‘lsa, iymon kitobida emas balki, namozda gapirish haromligi bobida keltirdilar?! Mana shu jihatdan ham e'tibor berishingizni so‘rab qolardik.

   وَرِوَايَةُ أَبِي دَاوُدَ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَنَّ الرَّسُولَ ﷺ لَمَّا قَالَ لِلْجَارِيَةِ: «أَيْنَ اللهُ؟»، أَشَارَتْ إِلَى السَّمَاءِ بِإِصْبَعِهَا وَلَيْسَ فِي هَذِهِ الرِّوَايَةِ أَنَّهَا قَالَتْ فِي السَّمَاءِ. أُنْظُرْ: سُنَنَ أَبِي دَاوُدَ/كِتَابُ الْأَيْمَانِ وَالنُّذُورِ/بَابُ فِي الرَّقَبَةِ الْمُؤْمِنَةِ.

   Abu Dovud Abu Hurayra roziyallohu anhudan qilgan rivoyatda: “Rasul solallohu alayhi vasallam joriyaga: “Alloh qayerda?”, deganlarida, u barmog‘i bilan osmonga ishora qildi”. Bu rivoyatda u(joriya)ning “Osmonda” degan so‘zi yo‘q. (Qarang: Abu Dovud Sunani/ Qasamlar va nazrlar kitobi, Bob: Mo‘mina cho‘ri haqida).

   Bu rivoyatda e'tibor beriladigan jihati shuki, joriyadan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam: “Alloh qayerda” deb, so‘raganlarida, u barmog‘i bilan osmonga ishora qilganligidir. Aynan mana shu joyda nozik bir ma'no bor. Ya'ni, o‘sha joriya soqov bo‘lganligi aytiladi. Shuning uchun soqov-gunglarni Alloh taolo to‘g‘risidagi ma'lumoti osmonga ishora qilish bilan bo‘ladi. Chunki ular Alloh taologa bo‘lgan iymon-e'tiqodini so‘z bilan ifoda eta olmaydilar. Shunga ko‘ra ular ushbu ma'noni ishora bilan ifoda etadilar. Bu hammaga ma'lum bo‘lgan ish. Demak, soqov bo‘lgani uchun osmonga ishora qilgan deb keltiriladi. 

   عَنْ رَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ أَنَّهُ جَاءَ بِأَمَةٍ سَوْدَاءَ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ إِنَّ عَليَّ رَقَبَةً مُؤْمِنَةً فَإِنْ كُنْتَ تَرَى هَذِهِ مُؤْمِنَةً فَأُعْتِقُهَا؟ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللهِ ﷺ: «أَتَشْهَدِيْنَ أَنْ لَا إِلـٰهَ إلَّا اللهُ؟» قَالَتْ: نَعَمْ. «أَتَشْهَدِيْنَ أَنِّي رَسُولُ اللهِ؟» قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ: «أَتُؤْمِنِينَ بِالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ» قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ: «أَعْتِقْهَا». رَوَاهُ أَحْمَدُ وَرِجَالُهُ رِجَالُ الصَّحِيْحِ. مَجْمَعُ الزَّوَائِدِ وَمَنْبَعُ الْفَوَائِدِ/ كِتَابُ الْإِيْمَانِ/ نُورُ الدِّيْنِ عَلِيُّ بْنِ أَبِي بَكْرٍ الْهَيْثَمِيُّ.

   Ansorlardan bir kishi bir cho‘rini olib kelib: “Ey Allohning Rasuli, mening zimmamda bir mo‘mina cho‘ri bor. Agar siz uni mo‘mina desangiz, uni ozod qilaman, dedi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam u cho‘riga: “Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekaniga guvohlik berasanmi?”, dedilar. Ha, dedi. “Men Allohning Rasuli ekanimga guvohlik berasanmi?”, dedilar. U: ha, dedi. U zot: “O‘limdan keyin qayta tirilishga iymon keltirasanmi?”, dedilar. U : ha, dedi. U zot: “Uni ozod qil”, dedilar (Ahmad rivoyat qilgan va u(hadis)ni rivoyat qilgan kishilar sahihdurlar. Nuruddin Ali ibn Abu Bakr al-Haysamiy “Majmauz zavoid va manbaul favoid”/ Iymon kitobi).  

   وَرِوَايَةُ النَّسَائِيِّ (فِي السُّنَنِ) عَنْ أَبِي سَلَمَةَ عَنِ الشَّرِيْدِ بْنِ سُوَيْدٍ الثَّقَفِيِّ قَالَ: أَتَيْتُ رَسُولَ اللهِ فَقُلْتُ: إِنَّ أُمِّي أَوْصَتْ أَنْ تُعْتَقَ عَنْهَا رَقَبَةٌ، وإنَّ عِنْدِي جَارِيةً نُوبِيَّةً أَفَيُجْزِئُ عَنِّي أَنْ أُعْتِقَهَا عَنْهَا؟ قَالَ: «اِئْتِنِي بِهَا»، فَأَتَيْتُهُ بِهَا. فَقَالَ لَهَا النَّبِيُّ: «مَنْ رَبُّكِ؟» قَالَت: اللهُ. قَالَ: «مَنْ أَنَا؟» قَالَتْ: أَنْتَ رَسُولُ اللهِ. قَالَ: «فَأَعْتِقْهَا فَإِنَّهَا مُؤْمِنَةٌ».

Imom Nasoiy (Sunanda) Abu Salamadan, u kishi Shariyd ibn Suvayd as-Saqafiydan qilgan rivoyatida: “U Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga kelib: “Onam o‘zining nomidan bir qul ozod qilinishini vasiyat qilgan. Menda bir Nubiyalik joriya bor. Uning nomidan u(joriya)ni ozod qilishim men uchun joizmi?- dedim, deydi. U zot: “Uni olib kel”, dedilar. Uni olib keldim. Shunda unga: “Robbing kim?”, dedilar. U: Alloh dedi. “Men kimman”, dedilar. U: Siz Allohning Rasuli, dedi. U zot: “Bas, uni ozod qil, u mo‘minadir”, dedilar”.

   وَرِوَايَةُ مَالِكٍ (فِي الْمُوَطَّإِ) وَهِيَ الرِّوَايَةُ الْأَصَحُّ وَالرِّوَايَةُ الْمُعْتَمَدَةُ عِنْدَ أَهْلِ السُّنَّةِ عَنْ عُبَيْدِ اللهِ بْنِ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُتْـبَةَ بْنِ مَسْعُودٍ أَنَّ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ جَاءَ إِلَى رَسُولِ اللهِ بِجَارِيَةٍ لَهُ سَوْدَاءَ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ إِنَّ عَلَيَّ رَقَبَةً مُؤْمِنَةً فَإِنْ كُنْتَ تَرَاهَا مُؤْمِنَةً أُعْتِقُهَا؟ فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللهِ ﷺ: «أَتَشْهَدِينَ أنْ لَا إلـٰهَ إلَّا الله؟» قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ: «أَتَشْهَدِينَ أنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللهِ؟» قَالَتْ: نَعَمْ. قَالَ: «أَتُوقِنِيْنَ بِالْبَعْثِ بَعْدَ الْمَوْتِ؟» قَالَتْ: نَعَمْ. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ: «أَعْتِقْهَا». أُنْظُرْ: مُوَطَّأُ الْإِمَامِ مَالِكٍ/كِتَابُ الْعِتْقِ وَالْوَلَاءِ.

   Imom Molik (Muvattoda) keltirgan rivoyatlari Ahli sunnaning huzurida eng mo‘tamad va eng sahih rivoyat bo‘lib, uni Ubaydulloh ibn Abdulloh ibn Utba ibn Mas'uddan rivoyat qilganlar: “Ansorlardan bir kishi cho‘risini Rasulullohga olib kelib: Ey Allohning Rasuli! Mening zimmamda bir mo‘mina cho‘ri bor. Agar siz uni mo‘mina desangiz, bas, uni ozod qilaman, dedi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam u cho‘riga: “Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekaniga guvohlik berasanmi?”, dedilar. Ha, dedi. “Muhammad Allohning Rasuli ekaniga guvohlik berasanmi?”, dedilar. U: Ha, dedi. “O‘limdan keyin qayta tirilishga qat'iy ishonasanmi?”, dedilar. U: Ha, dedi. Shunda Rasululloh: “Uni ozod qil”, dedilar (Qarang: Imom Molik/ “Al-Muvatto”/ Ozod qilish va Valo kitobi). 

 Quyida yuqorida o‘tgan rivoyatlardagi iztirobli holatlarni tahlil qilamiz.

   إِنَّ الْمُتَأَمِّلَ فِي رِوَايَةِ أَيْنَ اللهُ فَقَالَتْ فِي السَّمَاءِ يَجِدُهَا مُضْطَرِبَةً لِأَنَّهَا جَاءَتْ بِهَذَا اللَّفْظِ وَبِلَفْظِ أَيْنَ اللهُ فَأَشَارَتْ إِلَى السَّمَاءِ وَبِلَفْظِ مَنْ رَبُّكِ فَقَالَتْ اللهُ وَبِلَفْظِ أَتَشْهَدِيْنَ أَنْ لَا إِلـٰهَ إِلَّا اللهُ فَقَالَتْ نَعَمْ. 

   1. “Alloh qayerda” deyilganda, joriyaning “Osmonda”, deb javob bergan rivoyati ustida chuqur fikr-mulohaza qiluvchi uni muztorib (noaniq) holdaligini anglaydi. Chunki bu rivoyat, mazkur lafz bilan kelishi bilan birga, “Alloh qayerda” deyilganda, “Osmonga ishora qildi”, degan lafz bilan ham va “Robbing kim”, deyilganda “Alloh” degan lafz bilan ham va “Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekaniga guvohlik berasanmi?”, deyilganda “Ha”, deb javob bergan lafz bilan ham rivoyat qilingan.

   وَمِمَّا يَزِيْدُ هَذِهِ الرِّوَايَاتِ اِضْطِرَابًا أَنَّ الرَّجُلَ الَّذِي اِدَّعَى أَنَّ الْجَارِيَةَ السَّوْدَاءَ لَهُ اِخْتَلَفَتْ فِيْهِ الرِّوَايَاتُ أَيْضًا.

   2. Joriya unga tegishli ekanini da'vo qilgan kishi(ning kimligi)da ham rivoyatlarda ixtilof bor, va bu esa ushbu rivoyatlardagi noaniqlikni ziyoda qiladigan omillardan bo‘lib sanaladi.

فَعِنْدَ مُسْلِمٍ صَاحِبُ الجْاَرِيَةِ السَّوْدَاءِ هُوَ مُعَاوِيَةُ بْنِ الْحَكَمِ السُّلَمِيُّ فَهُوَ الَّذِي اِدَّعَى أَنَّهَا لَهُ.

   Muslimning rivoyatida: Joriyaning egasi Muoviya ibn al-Hakam as-Sulamiy. U joriyaning o‘ziniki ekanini da'vo qilgan. 

   وَعِنْدَ مَالِكٍ صَاحِبُهَا هُوَ عُمَرُ بْنُ الْحَكَمِ فَهُوَ الَّذِي اِدَّعَى أَنَّهَا لَهُ.

   Molikning rivoyatida esa, (joriyaning egasi) Umar ibn Hakam bo‘lib, u ham u(joriya)ni o‘ziniki ekanini da'vo qilgan.

   وَعِنْدَ النَّسَائِيِّ صَاحِبُهَا هُوَ الشَّرِيْدُ بْنُ سُوَيْدٍ الثَّقَفِيُّ فَهُوَ الَّذِي اِدَّعَى أَنَّهَا لَهُ.

   Nasoiyning rivoyatida joriyaning egasi Shariyd ibn Suvayd as-Saqafiy bo‘lib, u ham uni o‘ziniki ekanini da'vo qilgan.

   3. Shuningdek, soxta salafiylar dalil qilib keltirayotgan Imom Muslim rivoyatini Moturidiya va Ash'ariyalardan iborat Ahli sunna val jamoa ulamolari o‘rganib chiqib, aytadilarki: Ushbu hadisning rivoyati muztorib rivoyat bo‘lib, u bilan aqiyda bobida hujjat qilinmaydi. Chunki Sahihi Muslimni sharhlagan buyuk olim Imom Navaviy rohimahulloh bu hadis aqiyda bobida hujjat qilinmasligini bayon etish uchun ushbu hadisni Iymon kitobida keltirmagan, balki “Namozda gapirish haromligi haqidagi bob”da keltirgan. 

   ثُمَّ إِنَّ رِوَايَةَ أَيْنَ اللهُ مُخَالِفَةٌ لِلْأُصُولِ، لِأَنَّ مِنْ أُصُولِ الشَّرِيْعَةِ أَنَّ الشَّخْصَ لَا يُحْكَمُ لَهُ بقَوْلِ: «اللهُ فِي السَّمَاءِ» بِالْإِسْلَامِ، لِأَنَّ هَذَا الْقَوْلَ يَشْتَرِكُ فِيْهِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى وَغَيْرُهُمْ، يَعْنِي تَجِدُ الْيَهُودِيَّ يَقُولُ: «اللهُ فِي السَّمَاءِ» لَوْ كَانَ قَوْلُ «اللهُ فِي السَّمَاءِ» دَلِيْلًا عَلَى الْإِيْمَانِ لَلَزِمَ أَنْ يَكُونَ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى مُسْلِمِينَ، وَإِنَّمَا الْأَصْلُ الْمَعْرُوفُ فِي شَرِيْعَةِ اللهِ مَا جَاءَ فِي الْحَدِيْثِ الْمُتَوَاتِرِ: «أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلـٰهَ إِلَّا اللهُ وَأَنِّي رَسُولُ اللهِ..» رَوَاهُ خَمْسَةَ عَشَرَ صَحَابِيًّا. وَلَفْظُ رِوَايَةِ مَالِكٍ «أَتَشْهَدِينَ أنْ لَا إِلـٰهَ إِلَّا اللهُ» مُوَافِقٌ لِلْأُصُولِ.

   4. So‘ngra, “Ayna Alloh” rivoyati asl qoidalarga qarama-qarshidir. Chunki shariatning asl qoidalarida biror shaxsga “Alloh osmonda”, degan so‘z bilan musulmon deb hukm qilinmaydi. Zotan, bu so‘zda yahudiylar, nasroniylar va ulardan boshqalar ham mushtarakdir. Ya'ni yahudiylarni “Alloh osmonda” deyishlarini ko‘rishing mumkin. Agar “Alloh osmonda” degan so‘z iymonga dalil bo‘lsa, yahudiy va nasroniylarni ham musulmonlar deyilishi lozim bo‘lib qoladi. Bu borada Allohning shariatida asl qonun-qoida quyidagi mutavotir hadisi sharifdan olinadi. 

   “Odamlar “Allohdan o‘zga iloh yo‘q va men Allohning Rasuli ekanimga shahodat keltirmagunlaricha, . . . ularga qarshi jang qilishga buyurildim”. Bu hadisni o‘n beshta sahobiy rivoyat qilgan. 

   Imom Molikning rivoyatidagi “Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekaniga guvohlik berasanmi?”, degan lafz ayni asl qoidaga muvofiqdir.

فَظَهَرَ لِلْمُنْصِفِ أنَّ حَدِيْثَ الْجَارِيَةِ السَّوْدَاءِ مُضْطَرِبٌ سَنَدًا وَمَتْنًا لَا يَصِحُّ عَنْ رَسُولِ اللهِ، وَلَا يَلِيْقُ بِرَسُولِ اللهِ أَنْ يُقَالَ عَنْهُ إِنَّهُ حَكَمَ عَلَى الْجَارِيَةِ السَّوْدَاءِ بِالْإِسْلَامِ لِمُجَرَّدِ قَوْلِهَا اللهُ فِي السَّمَاءِ، فَإِنَّ مَنْ أَرَادَ الدُّخُولَ فِي الْإِسْلَامِ يَدْخُلُ فِيْهِ بِالنُّطْقِ بِالشَّهَادَتَيْنِ وَلَيْسَ بِقَوْلِ اللهُ فِي السَّمَاءِ. وَأَمَّا الْمُشَبِّهَةُ فَقَدْ حَمِلُوا حَدِيْثَ الْجَارِيَةِ عَلَى غَيْرِ مُرَادِ الرَّسُولِ ﷺ. وَالْمَعْنَى الْحَقِيْقِيُّ لِهَذَا الْحَدِيْثِ عِنْدَ مَنِ اعْتَبَرَهُ صَحِيْحًا لَا يُخَالِفُ تَنْزِيْهَ اللهِ عَنِ الْمَكَانِ وَالْحَدِّ وَالْأَعْضَاءِ.

   5. Joriyaning hadisi sanad va matn jihatidan muztorib hadis bo‘lib, bu Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan bo‘lishi durust emas. Bu esa har qanday insofli kishilar uchun ochiq oydindir. Joriyaning “Alloh osmonda”, degan so‘zining o‘zi bilan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam uni musulmon deb hukm qildi deyilganga o‘xshash so‘z, u zot sollallohu alayhi vasallamga loyiq emas. Chunki, kim Islomga kirishni iroda qilsa “Alloh osmonda”, degan so‘z bilan emas balki ikki shahodat kalimasini nutq qilish bilan kiradi. 

   Ammo, mushabbihalar joriyaning hadisiga Rasulloh sollallohu alayhi vasallam nazarda tutmagan ma'noni berdilar. Kim bu rivoyatni sahih deb e'tiborga olsa, unda bu hadisning haqiqiy ma'nosi Alloh taoloni makondan, hududlardan va a'zolardan pok ekaniga muxolif bo‘lmaydi.

   فَيَكُونُ مَعْنَى «أَيْنَ اللهُ؟»، عِنْدَ مَنْ أَخَذَ بِهَذَا الْحَدِيْثِ، «مَا هُوَ اِعْتِقَادُكِ فِي اللهِ مِنَ التَّعْظِيْمِ وَمِنَ الْعُلُوِّ وَرِفْعَةِ الْقَدْرِ؟»، لِأَنَّ «أيْنَ» تَأْتِي لِلسُّؤَالِ عَنِ الْمَكَانِ، وَهُوَ الْأَكْثَرُ، وَتَأْتِي لِلسُّؤَالِ عَنِ الْمَكَانَةِ أَيْ الْقَدْرِ وَالْمَنْزِلَةِ مِثْلِ قَوْلِ الشَّاعِرِ: 

أَيْنَ الثَّرَى مِنَ الثُّرَيَّا     وَ أَيْنَ مُعَاوِيَةُ مِنْ عَلِيِّ

 Kim bu hadisni dalil sifatida oladigan bo‘lsa, undagi “Alloh qayerda?” degan savolning ma'nosi, Alloh taoloning ulug‘vorligi, oliyligi va qadrining buyukligi to‘g‘risida e'tiqoding qanday?, deb tushunish kerak. Chunki “Ayna” ko‘pincha makon to‘g‘risidagi savol uchun ishlatiladi. Shu bilan birga “mavqe, martaba, qadr-qimmat” to‘g‘risidagi savol uchun ham ishlatiladi. Xuddi shoirning ushbu so‘zi kabi:  

Tuproq qaydayu, Yulduz qayda

Mu'oviya qaydayu, Ali qayda

   Ya'ni, bu she'rdagi tuproq va yulduz so‘zlaridan yer va osmon tushiniladi. Shunga ko‘ra, ikki shaxs o‘rtasidagi farqga “Ikkisini o‘rtasida yer bilan osmonchalik farq bor”, deyiladi. Va bu o‘rinda Ali roziyallohu anhuning martabasi, qadr qimmati bilan, Muoviya roziyallohu anhuning qadr-qimmati teng emasligi bayon etilgan.

   وَأمَّا قَوْلُ الْجَارِيَةِ «فِي السَّمَاءِ» أَوْ إِشَارَتُهَا إِلَى السَّمَاءِ فَإِنَّهَا أَرَادَتْ بِذَلِكَ أَنَّ اللهَ رَفِيْعُ الْقَدْرِ جِدًّا. وَقَدْ فَهِمَ الرَّسُولُ ذَلِكَ مِنْ كَلَامِهَا، أَيْ عَلَى تَقْدِيْرِ صِحَّةِ تِلْكَ الرِّوَايَةِ، أَيْ هَذَا عِنْدَ مَنْ صَحَّحَ هَذَا الْحَدِيْثَ مِنْ أَهْلِ السُّـنَّة. أُنْظُرْ: الشَّرْحُ الْقَوِيْمُ/ط6/ص124/ لِمَوْلَانَا الشَّيْخِ عَبْدِ اللهِ الْهَرَرِيِّ.

   Ammo, joriyaning “Osmonda” degan so‘zi yoki uning osmonga qilgan ishorasiga kelsak, bu bilan Alloh taoloning qadri juda ham yuqori ekanligini iroda qilgan. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bu ma'noni joriyaning so‘zidan tushunganlar. Ya'ni, agar mazkur rivoyatni sahih deyilsa yoki Ahli sunnadan bo‘lgan biror kishi ushbu hadisni sahih degan taqdirdagina ushbu ma'no tushuniladi. Qarang: Mavlono Shayx Abdulloh al-Harariy/ “Ash-Sharh al-Qoviym” kitobi.

وَمِنْ حَدِيْثِ الْجَارِيَةِ الَّذِي مَرَّ ذِكْرُهُ يُعْلَمُ أَنَّ الشَّخْصَ إِذَا قَالَ: «اللهُ فِي السَّمَاءِ»، وَقَصَدَ أَنَّهُ عَالِيُ القَدْرِ جِدًّا فَلَا يُكَفَّرُ، لِأَنَّ هَذَا حَالُهُ مِثْلُ حَالِ الْجَارِيَةِ السَّودَاءِ أَيْ عَلَى تَقْدِيْرِ صِحَّةِ تِلْكَ الرِّوَايَةِ. وَأَمَّا إِذَا قَالَ: «اللهُ مَوْجُودٌ بِذَاتِهِ فِي السَّمَاءِ»، فَهَذَا وَقَعَ فِي كُفْرٍ صَرِيْحٍ لِأَنَّهُ أَثْبَتَ التَّحَيُّزَ لِلّٰهِ.

   6. Yuqorida o‘tgan joriyaning hadisidan ma'lum bo‘ladiki, biror kishi “Alloh osmonda” desa, va bu so‘zi bilan Allohning qadri qimmati juda ham oliy qadrdir, deyishni qasd qilgan bo‘lsa, u kofir bo‘ldi deyilmaydi. Chunki, mazkur rivoyatni sahih degan taqdirimizda, uning holi xuddi joriyaning holiga o‘xshaydi. Ammo, kim “Alloh zoti bilan osmonda mavjuddir” desa, bu ochiq oydin kufrga voqe bo‘ladi. Chunki u, bu gapi bilan Alloh taolo uchun makon, jihat yoki shularga o‘xshash chegaralanishi mumkin bo‘lgan narsani nisbatini berib tasdiqladi.

   قَالَ رَسُولُ اللهِ ﷺ: «مَا السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ مَعَ الْكُرْسِيِّ؟ (أَيْ فِي جَنْبِ الْكُرْسِيِّ) إِلَّا كَحَلْقَةٍ مُلْقَاةٍ بِأَرْضِ فَلَاةٍ، وَفَضْلُ الْعَرْشِ عَلَى الْكُرْسِيِّ كَفَضْلِ الْفَلَاةِ عَلَى الْحَلْقَةِ». رَوَى هَذَا الْحَدِيْثَ الْإِمَامُ اِبْنُ حِبَّانَ فِي صَحِيْحِهِ وصَحَّحَهُ .

   7. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Yetti qavat osmon Kursi oldida qanday (hajmda)? (ya'ni, Kursi yonida). Sahroga tashlangan bir xalqa kabidir. Kursiga nisbatan Arshning kattaligi esa, xalqaga nisbatan sahroning kattaligi kabidir”, dedilar (Bu hadisni imom ibn Hibbon o‘zining sahihida rivoyat qilgan va sahih degan). 

   فَكَيْفَ يَكُونُ اللهُ فِي مَا يُشْبِهُ الْحَلْقَةَ الْمُلْقَاةَ فِي صَحْرَاءٍ وَاسِعَةٍ؟! وَالسَّمَاءُ مَخْلُوقَةٌ لِلّٰهِ، هُوَ خَلَقَهَا، لَمْ تَكُنْ ثُمَّ كَانَتْ، هُوَ كَانَ قَبْلَهَا، فَكَيْفَ يَحُلُّ الْخَالِقُ الْأَزَلِيُّ فِي الْمَخْلُوقِ الْحَادِثِ؟!

   Endi qanday qilib Alloh taolo katta sahroga tashlangan xalqa kabi bo‘lishi mumkin?! Holbuki osmon Allohning maxluqi (yaratilgan narsa)dir. Alloh uni yaratgan. Yo‘q edi, keyin paydo bo‘lgan. Alloh esa undan avval ham bo‘lgan. Shunday ekan, qanday qilib Azaliy Xoliq keyin paydo bo‘lgan maxluqning ichida bo‘lishi mumkin?!

فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ نَبِيًّا مِنْ أَنْبِيَاءِ اللهِ تَعَالَى كَانَ يَظُنُّ أَنَّ رَبَّهُ يَسْكُنُ السَّمَاءَ فَقَدْ كَفَرَ بِاللهِ. وَكَذَلِكَ لَوْ زَعَمَ أَنَّ نَبِيًّا مِنْ أَنْبِيَاءِ اللهِ قَالَ لِرَجُلٍ أَوِ امْرَأَةٍ: «أَيْنَ مَكَانُ اللهِ؟» فَإِنَّهُ، وَلَا شَكَّ، كَافِرٌ غَيْرُ مُسْلِمٍ، لِأَنَّهُ نَسَبَ الْكُفْرَ إِلَى نَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَاءِ اللهِ تَعَالَى.

   8. Kim, Alloh taoloning Payg‘ambarlaridan bir Payg‘ambar o‘z Robbisini osmonda yashaydi, deb gumon qilgan, deb o‘ylasa, demak, u Allohga kufr keltiribdi.

   Xuddi shuningdek, Alloh taoloning Nabiylaridan bir Nabiy bir kishi yoki ayolga: “Allohning makoni qayerda?”, deb aytgan deb o‘ylasa ham (u Allohga kufr keltiribdi). Albatta, u shak-shubhasiz kofirdir, musulmon emas. Chunki u Alloh taoloning Nabiylaridan bir Nabiyga kufrni nisbatini berdi.  

    وَكَيْفَ يَسْتَقِيْمُ فِي الْعَقْلِ السَّلِيْمِ أَنْ يَنْسُبَ نَبِيٌّ مِنْ أَنْبِيَاءِ اللهِ الْمَكَانَ إِلَى اللهِ، وَمَا مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا وَهُوَ يَعْلَمُ أَنَّ نِسْبَةَ الْمَكَانِ إِلَى اللهِ تَعَالَى كُفْرٌ مُخْرِجٌ مِنَ الْإِسْلَامِ لَا يَصِحُّ مَعَهُ الْإِيْمَانُ. 

   Barcha Payg‘ambarlar Alloh taologa makonning nisbatini berish, islomdan chiqaruvchi kufr ekanligi va u bilan iymon sahih bo‘lmasligini biladilarku? Qanday qilib, Alloh taoloning Payg‘ambarlaridan bir Payg‘ambar Alloh taologa makon nisbatini berishini sog‘lom aql qabul qilsin? 

   إِنَّ نِسْبَةَ الْمَكَانِ إِلَى اللهِ تَعَالَى خُرُوجٌ عَنِ الْعَقْلِ. يَجِبُ عَلَيْنَا أَنْ نُسَلِّمَ لِلْعَقْلِ حُكْمَهُ بِأَنَّ اللهَ مَوْجُودٌ لَا فِي مَكَانٍ وَلَا فِي جِهَةٍ. لَا يُشْبِهُ الْعَالَمَ بِوَجْهٍ مِنَ الْوُجُوهِ لَا يَمَسُّهُ وَلَا يَعْلُو عَلَيْهِ بِالْمَسَافَةِ وَلَا يُحَاذِيْهِ وَلَا يَسْتَقِرُّ عَلَيْهِ.

   Darhaqiqat Alloh taoloni makonga bog‘lash va Unga biror makonni joy qilib berish aqldan tashqaridir. Alloh taolo jihatsiz va makonsiz mavjud ekanligi, U Zot har taraflama olamga mutlaqo o‘xshamasligi, olam U Zotga tegib turmasligi va U Zotdan masofa jihatidan ham oliy bo‘lmasligi, U Zotga teng bo‘lmasligi hamda, U Zot olamda qaror topmasligi hukmini aqlimizga singdirib, unga topshirish bizlar uchun vojib bo‘ladi.

وَبِالْعَوْدَةِ إِلَى حَدِيْثِ الْجَارِيَةِ السَّوْدَاءِ نَرَاهُ يُعَارِضُ الْحَدِيْثَ الْمُتَوَاتِرَ الَّذِي رَوَاهُ خَمْسَةَ عَشَرَ صَحَابِيًّا: «أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلـٰهَ إِلَّا اللهُ وَأَنِّي رَسُولُ اللهِ» فَهُوَ مِنْ أَصَحِّ الصَّحِيْحِ.

 Joriyaning hadisiga qaytar ekanmiz, u o‘n beshta sahobiy rivoyat qilgan mutavotir hadisga qarama-qarshi ekanini guvohi bo‘lamiz. Unda: “Odamlar “Allohdan o‘zga iloh yo‘q va men Allohning Rasuli ekanimga shahodat keltirmagunlaricha, . . . ularga qarshi jang qilishga buyurildim”, deyilgan. Bu esa, sahihning eng sahihi bo‘lib sanaladi.

   وَوَجْهُ الْمُعَارَضَةِ فِيْهِ أَنَّ فِيْهِ الْاِكْتِفَاءَ بِقَوْلِ «اللهُ فِي السَّمَاءِ» لِلْحُكْمِ عَلَى قَائِلِهِ بِالْإِسْلَامِ، وَحَدِيْثُ: «أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَشْهَدُوا أَنْ لَا إِلـٰهَ إِلَّا اللهُ وَأَنِّي رَسُولُ اللهِ»، فِيْهِ التَّصْرِيْحُ بِأَنَّهُ لَا بُدَّ لِلدُّخُولِ فِي الْإِسْلَامِ مِنَ النُّطْقِ بِالشَّهَادَتَيْنِ.

 Bundagi qarama-qarshilikning ko‘rinishi, “Alloh osmonda” degan so‘zni o‘zi bilan uni aytuvchisiga musulmon deb hukm chiqarishda kifoyalanib qolishdir.

“Odamlar “Allohdan o‘zga iloh yo‘q va men Allohning Rasuli ekanimga shahodat keltirmagunlaricha, . . . ularga qarshi jang qilishga buyurildim”, hadisida esa, Islomga kirish uchun ikki shahodat kalimasini nutq qilish lozim ekani ochiq-oydin bayon qilingan.

   فَحَدِيْثُ الْجَارِيَةِ لَا يُقَاوِمُ هَذَا الْحَدِيْثَ الْمُتَوَاتِرَ لِأَنَّ فِي رِوَايَتِهِ اِضْطِرَابًا.. وَكَذَلِكَ هُنَاكَ عِدَّةُ أَحَادِيْثَ صِحَاحٍ، لَا اِخْتِلَافَ فِيْهَا وَلَا عِلَّةَ، تُنَاقِضُ حَدِيْثَ الْجَارِيَةِ، فَكَيْفَ يُؤْخَذُ بِظَاهِرِ حَدِيْثِ الْجَارِيَةِ وَيُعْرَضُ عَنْ تِلْكَ الْأَحَادِيْثِ الصِّحَاحِ؟!

   Joriyaning hadisi mutavotir hadisga mutlaqo teng kelmaydi. Chunki uning rivoyatida chalkashlik (noaniqlik) bor. Xuddi shuningdek bu yerda joriyaning hadisiga qarama-qarshi keladigan, hech qanday ixtilof va illati bo‘lmagan bir qancha sahih hadislar bor. Shunday ekan, qanday qilib ana o‘sha sahih hadislarni tashlab, joriyaning hadisi zohiriga ko‘ra olinsin?!

   فَلَوْلَا أَنَّ لِلْمُشَبِّهَةِ هَوًى فِي تَجْسِيْمِ اللهِ وَتَحْيِيْزِهِ فِي السَّمَاءِ، كَمَا هُوَ مُعْتَقَدُ الْيَهُودِ وَالنَّصَارَى، لَمَا تَشَبَّثُوا بِحَدِيْثِ الْجَارِيَةِ، وَلِذَلِكَ يَرَوْنَهُ أَقْوَى شُبْهَةٍ يَجْتَذِبُونَ بِهِ ضُعَفَاءَ الفَهْمِ إِلَى عَقِيْدَتِهِمْ عَقِيْدَةِ التَّجْسِيْمِ.

   Agar mushabbihalar Allohga jism va U osmonni makon tutishligi nisbatini berishda, (xuddi yahudiy va nasroniylar e'tiqodlaridek) qiziqish va xohishlari bo‘lmaganda, joriyaning hadisini mahkam tutib olmas edilar. Shuning uchun ular bu hadisni ilmsiz, tushunchasi yo‘q, oddiy insonlarni o‘zlarining aqiydalari bo‘lmish, Allohga jismni talqin qilish aqiydasiga jalb etadigan eng kuchli shubha va omil deb biladilar. 

   فَكَيْفَ يَخْفَى عَلَى ذِي لُبٍّ أَنَّ عَقِيْدَةَ تَحَيُّزِ اللهِ فِي السَّمَاءِ مُنَافِيَةٌ لِقَوْلِهِ تَعَالَى فِي سُورَةِ الشُّورَى ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾، فَإِنَّهُ عَلَى ذَلِكَ يَلْزَمُ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَمْثَالٌ كَثِيْرَةٌ.

   Alloh taoloni osmonda deb, Unga makonni nisbat berish aqidasi, Sho‘ro surasi, 11-oyatidagi: “Hech narsa unga o‘xshamas”, degan Allohning kalomiga to‘g‘ri kelmasligi aql egalariga qanday sir bo‘lishi mumkin?! Chunki shunday bo‘lsa, U Zotga juda ham ko‘plab narsalar o‘xshashi lozim bo‘ladi. 

   فَالسَّمَاوَاتُ السَّبْعُ مَشْحُونَةٌ بِالْمَلَائِكَةِ، وَمَا فَوْقَ هَذِهِ السَّبْعِ مَلَائِكَةٌ حَافُّونَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ لَا يَعْلَمُ عَدَدَهُمْ إِلَّا اللهُ، وَفَوْقَ الْعَرْشِ الَّذِي هُوَ سَقْفُ الْجَنَّةِ يُوجَدُ ذَلِكَ الْكِتَابُ الَّذِي كُتِبَ فِيْهِ: «إِنَّ رَحْمَتِي سَبَقَتْ غَضَبِي» رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ. مَعْنَاهُ مَظَاهِرُ رَحْمَتِي أَكْثَرُ مِنْ مَظَاهِرِ غَضَبِي.

   Yetti qavat osmon farishtalar bilan to‘ladir. Bu yetti qavat osmonning yuqorisida esa, Arshning atrofini farishtalar o‘rab olganlar. Ularning adadini esa Allohdan o‘zga hech kim bilmas. Jannatning shifti bo‘lmish Arshning yuqorisida esa: “Mening rahmatim g‘azabimdan ustundir”, degan yozuv mavjud (Buxoriy rivoyat qilgan). Uning ma'nosi, rahmatimning turlari ko‘rinishlari, g‘azabimning turlari va ko‘rinishlaridan ko‘proqdir degani.

فَمَنْ حَمَلَ حَدِيْثَ الْجَارِيَةِ عَلَى ظَاهِرِهِ وَظَنَّ اللّٰـهَ فِي جِهَةِ فَوْقٍ فَقَدْ أَثْبَتَ لِلّٰهِ أَمْثَالًا لَا تُحْصَى. فَتَبَيَّنَ بِذَلِكَ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْمُشَبِّهَةَ مُخَالِفُونَ لِقَوْلِ اللهِ تَعَالَى فِي سُورَةِ الشُّورَى ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾،.. وَلَا يَسْلَمُ مِنْ إِثْبَاتِ الْأَمْثَالِ لِلّٰهِ إِلَّا مَنْ نَزَّهَ اللّٰـهَ عَنِ التَّحَيُّزِ فِي الْمَكَانِ وَالْجِهَةِ مُطْلَقًا .

وَالْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ العالَمِين

   Kim, joriyaning hadisining zohiriga qarab “Alloh taolo yuqori tarafda”,deb gumon qilsa, bas, u Alloh uchun son-sanoqsiz o‘xshashlarni isbot qilibdi. Mana shu bilan mushabbihalar Alloh taoloning Sho‘ro surasidagi:  ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾ “Hech narsa unga o‘xshamas”, oyatiga muxolif ekanlari ochiq oydin bo‘ldi. 

   Demak, Allohni har qanday makon va jihatlardan mutlaqo pok deb e'tiqod qiluvchilar, Alloh taologa o‘xshashlarni isbot qilishdan salomat bo‘ladiganlardir! 

Barcha maqtov, shukrlar olamlarning tarbiyachisi Allohga bo‘lsin!

    Ushbu maqola internet ma'lumotlari asosida tayyorlandi. 

   Toshkent shahar, Olmazor tumani, “At-Termiziy” masjidi imom xatibi Is'hoqjon domla Begmatov.