Botil aqidalardan ehtiyot bo‘ling!- Usmonxon MUHAMMADIYEV
Imom Moturidiy kurash olib borgan botil toifalarning avvalida, shubhasiz, mu'taziliylar turgan. O‘sha paytda mamlakatda mu'taziliylar aqidasi yoyilib borar va ularning safdoshlari kundan kunga ko‘payar edi.
Bunga asosan quyidagi omillar sabab bo‘lgan.
Tarixdan ma'lumki, xalifa Mutavakkil mu'taziliylar ta'siriga tushib, dastlab ularni qo‘llab-quvvatlagan. Keyinchalik esa ularning e'tiqodi noto‘g‘riligini tushunib yetgach, ahli sunna aqidasiga qaytgan va mu'taziliylar targ‘ib etgan eng xavfli aqida – “Qur'oni karim maxluq” degan e'tiqod botil ekanini e'lon qilgan. Shundan so‘ng mu'taziliylar markazdan quvilgan. Ularning aksariyati sharqiy mintaqalarga ketganlar. Ayniqsa, ularning peshvolari va katta ta'sir kuchiga ega Abulqosim Ka'biy (vaf. 929 m/317 h), Abu Zayd Balxiy (vaf. 934 m/322 h) Balxga kelib o‘rnashib oladi. Balxdan turib esa Movarounnahr diyorlariga ta'sir o‘tkazish mumkin edi.
Mu'taziliylarning xavfli jihati shunda ediki, ular aqida masalalarida Qur'on va hadisni tan olishmay, salafi solihlar yo‘lidan og‘ib, faqat aqlga tayanuvchi yo‘lni ishlab chiqqan edilar. Ba'zi o‘rinlarda naqlni bekorga chiqarib, uning hujjat bo‘lishini inkor qildilar. Aqidaviy masalalarning barchasida aqlga tayanib ish ko‘rdilar va bu ishlari bilan musulmonlarga begona bo‘lgan “asolarni” yuzaga chiqardilar.
Imom Moturidiy esa ularning bu uslubini rad etgan holda birinchi o‘ringa naqlni qo‘ydi. Aqlni esa naqliy hujjatlarni tushunishdagi vosita deb bildi.2
Ajdodlarimiz barcha sohada ilmning yuksak darajalariga yetganlar va mavjud muammolarga yechim topishda birinchi galda ilm-ma'rifatdan foydalanganlar. Jumladan, Islom dinining dastlabki bosqichlari sanalgan milodiy VII asrdayoq yuzaga kela boshlagan fikriy bo‘linishlar, aqidaviy qarama-qarshiliklarga javoban Islom olimlari tomonidan munosib choralar ko‘rilgan va ilmiy bahslar orqali ularning yo‘llari noto‘g‘ri ekani isbotlab berilgan.
Moturidiylik o‘z davrida aqidaviy buhronlar avj olgan va musulmon jamiyatining yakdilligi xavf ostida turgan bir vaqtda sog‘lom e'tiqod tamoyillarini tartibga solgan va botil qarashlarga barham bera oladigan darajadagi kuchli ta'limot sifatida yuzaga keldi.
Ta'limotning yuksak ahamiyati shundaki, Imom Moturidiy Samarqandda mavjud bo‘lgan ko‘plab botil firqalar bilan ma'rifat vositasida kurash olib bordi va ularning fikri nima uchun xato va hatto xavfli ekanini aniq ko‘rsatib berdi.3
Hozir yurtimizda “Jaholatga qarshi – ma'rifat” tamoyili ostida olib borilayotgan ishlar ildizi ham ma'rifat negizida qurilgan moturidiylik ta'limoti asoslaridan suv ichmoqda.
Moturidiya ta'limotining ahamiyati bugungi kunda juda yuksak. Aqidaviy ziddiyatlar jamiyatning tanazzulga yuz tutishiga olib keluvchi eng birlamchi omildir. Qora niyatli kuchlar o‘z maqsadlari yo‘lida erkin harakat qilishlari uchun foydalanadigan vositalaridan biri xalqlar, millatlar orasiga e'tiqodiy qarama-qarshilik solishdan iborat.
Bugungi kunda ana shunday bo‘linish, millatlar orasini buzib yuborish singari ishlarning eng asosiysi ekstremizm ko‘rinishida namoyon bo‘lmoqda. Islom dini niqobi ostida “jihod”, “hijrat”, “takfir”, “xalifalik” singari chaqiriqlar bilan yovuz maqsadlarini ko‘zlagan kuchlar millatlar orasiga raxna solishyapti. Dindor, sodda odamlar bu aldovlarga uchib, qo‘llariga qurol olmoqda, bir-birlari va tinch aholi umriga zomin bo‘lmoqda.
E'tiqodiy birdamlikning naqadar muhim ekanini anglab yetgan Imom Moturidiy ming yil oldin yozib qoldirgan asarlarida to‘g‘ri aqida me'yorlarini belgilab berdi va ular orqali nafaqat Islom olami, balki butun insoniyatni o‘zaro hamhijat yashashga chorladi.
Usmonxon MUHAMMADIYEV,
Imom Buxoriy xalqaro
ilmiy-tadqiqot markazi
Ilmiy tadqiqotlar bo‘limi
katta ilmiy xodimi
Kiritilgan vaqti: 11/02/2021 13:29; Ko‘rilganligi: 667
Chop etilgan vaqti: 29/03/2024 11:00