بسم الله الرحمن الرحيم

اَلْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِين وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَى رَسُولِهِ الْاَمِين، وَعَلَى آلِهِ وَصَحَابَتِهِ الْعَارِفِين

Muhtaram jamoat! Ma'lumki, Islom olamida Ramazon va Qurbon hayitlari katta tantana bilan bayram qilinadi. Ayniqsa, Qurbon hayiti kunlarida butun dunyo musulmonlari vakillari muqaddas Makka shahrida haj ibodatini bajarayotgan bo‘ladilar. Haj ibodatlari ichida qurbonlik qilish ham bor. Buning ustiga haj qilmayotgan bo‘lsada boylik nisobiga ega musulmonlarga ham qurbonlik qilish vojibdir.

Qurbonlik – so‘zining o‘zagi “qurbon”, arabchadan tarjima qilinganda “yaqinlashish” degan ma'noni bildiradi.

Qurbonlik qilish – “Alloh taologa yaqin bo‘lish niyatida maxsus vaqtda, xos bir hayvonni so‘yish”dir (“Al-mu'tasar az-zaruriy” kitobi).

Qurbonlik qilinadigan “maxsus vaqt” degani – Zul-hijja oyining o‘ninchi (ya'ni, Qurbon hayiti kuni), o‘n birinchi va o‘n ikkinchi kunlaridir. Uning oxirgi vaqti Zul-hijjaning o‘n ikkinchi kuni quyosh botishi bilan nihoyasiga yetadi.

“Xos hayvon”dan murod – qurbonlik uchun so‘yiladigan tuya, qoramol, qo‘y yoki echkidir.

Qurbonlik qilish shariatimizda, xuddi zakot kabi hijratning ikkinchi yili joriy etilgan.

Hanafiy mazhabiga ko‘ra qurbonlik qilish – vojibdir. Qurbonlik qilishni vojib qiladigan boylik miqdori – kundalik hayot uchun zarur narsalaridan tashqari 85 gramm tilla yoki uning qiymatidagi mol-mulkka ega bo‘lishdir.

Bu miqdor boylikka bir yil to‘lgan bo‘lishi yoki yil davomida o‘suvchi bo‘lishi shart emas. Hatto qurbon hayiti kuni faqir kishi 85 gramm tilla yoki uning qiymatiga ega bo‘lsa, unga qurbonlik qilish vojib bo‘ladi. Ammo kimda zakoti beriladigan mol-mulk, sotish niyatida olingan yoki keyinchalik sotish niyati paydo bo‘lgan narsalar, ayni paytda yashalmayotgan uy-joylar, yer va bog‘lar, ijaraga berilgan uylar va mashinalar, minilmayotgan ulovlar, sog‘ib ichiladigan hayvonlardan boshqa chorva mollari, o‘qilmaydigan kitoblar, uyda ishlatilmay turgan idish-tovoq, ko‘rpa-to‘shak va gilamlar, suvenirlardan qaysi biri mavjud bo‘lib, uning qiymati 85 gramm tillaning qiymatiga yetsa, u kishiga qurbonlik qilish vojib bo‘ladi.

Qurbonlik haqida Qur'oni karimning Haj surasida shunday deyiladi:

وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ ...  (سورة الحج/36)

ya'ni: “(Qurbon qilinadigan) tuya va sigirlarni Biz sizlar uchun Allohning shiorlaridan qildik. Sizlar uchun ularda yaxshilik bordir”  (36-oyat).

Boshqa bir oyati karimada shunday bayon qilingan:

فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ  (سورة الكوثر/2).

ya'ni: “Bas, Rabbingiz uchun namoz o‘qing va qurbonlik qiling!” (Kavsar surasi, 2-oyat).

Ushbu oyati karimani ulamolarimiz qurbonlikning vojib ekaniga dalolat qiladi, deb tafsir qilishgan.

Qurbonlik – har yili takrorlanadigan ibodatdir. Qurbonlik – Allohni ulug‘lash uchun qulay fursat va uni roziligini topishdir. Alloh taolo shunday marhamat qiladi:

لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ

ya'ni: “Allohga (qurbonlik) go‘shtlari ham, qonlari ham yetib bormas. Lekin u Zotga sizlardan taqvo yetar. Alloh sizlarni hidoyat qilgani sababli – U zotni ulug‘lashlaringiz uchun – ularni sizlarga bo‘ysundirib qo‘ydi. Ezgu ish qiluvchilarga xushxabar bering!” (Haj surasi, 37-oyat).

Demak, qurbonlik faqatgina Alloh taologa yaqinlik hosil qilish uchun, Uning roziligini qozonish uchun qilinadi. Alloh taolo bandaning qurbonligiga muhtoj emas, balki bandaning o‘zi qurbonlik sababidan beriladigan ulkan ajrlarga muhtojdir.

Qurbonlik qilishning bir qancha fazilatlari bor. Avvalo, qurbonlik – Alloh taoloning shiorlaridan bo‘lib, Alloh taolo sharaflagan narsani ulug‘lash va boshqa narsalardan ustun qo‘yishdir. Alloh taolo Haj surasida shunday marhamat qiladi:

ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ (سورة الحج/32)

ya'ni: “(Gap) shudir. Yana kimki Allohning shiorlari (qurbonliklar)ni ulug‘ deb bilsa, bas, albatta, (bu) dillarning taqvosidandir” (32-oyat).

Oisha raziyallohu anhodan rivoyat qilingan hadisda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam shunday deganlar:

مَا عَمِلَ آدَمِيٌّ مِنْ عَمَلٍ يَوْمَ النَّحْرِ أَحَبَّ إِلَى الله مِنْ إِهْرَاقِ الدَّمِ إِنَّهَا لَتَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِقُرُونِهَا وَأَشْعَارِهَا وَأَظْلاَفِهَا وَإِنَّ الدَّمَ لَيَقَعُ مِنَ الله بِمَكانٍ قَبْلَ أَنْ يَقَعَ عَلَى الأَرْضِ فطِيبُوا بِهَا نَفْساً

 (رواه الامام الترمذي)

ya'ni: “Qurbon hayiti kuni odamzot qon chiqarishdan ko‘ra Allohga mahbubroq ish qilolmas. Albatta, u hayvonlar Qiyomat kuni shoxlari, junlari va tuyoqlari bilan kelurlar. Albatta, qon yerga tushishidan oldin Allohning huzuridagi makonga yetur. Shunday ekan uni chin ko‘ngildan qilingiz” (Imom Termiziy rivoyatlari)

Mulla Ali Qori rahimahulloh ushbu hadis sharhida shunday deydilar: “Ba'zi vaqtlar ma'lum bir ibodatga xoslangandir. Qurbon hayiti kuni esa, Ibrohim alayhissalom ado etgan – jonliq so‘yish va takbir aytish bilan xoslangan” (“Mirqotul mafotih” kitobi). 

Qurbonlik qilish – Nabiy alayhissalomning muborak sunnatlari hamdir. Bu haqda Abdulloh ibn Umar raziyallohu anhu shunday deydilar:

أَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بِالْمَدِينَةِ عَشْرَ سِنِينَ يُضَحِّي

(أخرجه أحمد والترمذي، وسنده حسن)

ya'ni: “Nabiy alayhissalom Madinada o‘n yil qurbonlik qildilar” (Imom Termiziy va Imom Ahmad rivoyatlari).

Bu rivoyatdan Nabiy alayhissalom Madinada qurbonlikni kanda qilmaganlari ma'lum bo‘lmoqda.

Baro ibn Ozib raziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam shunday deganlar:

اِنَّ اَوَّلَ مَا نَبْدَاُ بِهِ فىِ يَوْمِنَا هَذا اَنْ نُصَلِّىَ ثُمَّ نَرْجِعَ فَنَنْحَرَ فَمَنْ فَعَلَ فَقَدْ اَصَابَ سُنَّتَنَا وَمَنْ ذَبَحَ قَبْلَ الصَّلاَةِ فَاِنَّمَا هُوَ لَحْمٌ قَدَّمَهُ لِاَهْلِهِ لَيْسَ مِنَ النُّسُكِ فىِ شَيْءٍ

(رواه الإمام البخاري)

ya'ni: “Darhaqiqat, bugungi kunda ishimizning avvali iydul azho (qurbon hayiti) namozini o‘qish, so‘ngra (uylarimizga) qaytib, qurbonlik qilishdir. Kimki, shularni bajarsa, u sunnatimizga muvofiq ish qilibdi. Kim hayit namozidan oldin so‘ysa, u qurbonlik emas, balki o‘z ahli uchun taqdim qilgan go‘shtdir” (Imom Buxoriy rivoyatlari).

Xulosa qilib aytganda, qurbonlik qilish va uning go‘shtidan yaqinlarga ulashish odamlar o‘rtasida mehr-oqibatni paydo qiladi. Adovatni ketkazadi. Qurbonlik qiluvchining martaba va obro‘sini ko‘taradi. Gunohlar to‘kilishiga sabab bo‘ladi.

Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi va sallam qurbonlik so‘yishga qodir bo‘la turib, uni bajarmagan kishi haqida bunday deganlar:

مَنْ وَجَدَ سَعَةً وَلَمْ يُضَحِّ فَلَا يَقْرَبَنَّ مُصَلَّانَا

(رواه الإمام ابن ماجة عن أبي هريرة رضي الله عنه)

 ya'ni: “Imkoni bo‘la turib, qurbonlik qilmagan kishi namozgohimizga yaqinlashmasin” (Imom Ibn Moja rivoyatlari).

Qurbonlik uchun qo‘y, echki, qoramol va tuyadan biri so‘yiladi. Qo‘y echki bir kishidan, tuya va qoramol yetti kishigacha odamlardan qurbonlik qilinadi.

Bu haqda Jobir Ibn Abdulloh raziyallohu anhudan rivoyat qilinadi, u zot aytdilar:

نَحَرْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عام الحديبية الْبَقَرَةَ عَنْ سَبْعَةٍ وَالْبَدَنَةَ عَنْ سَبْعَةٍ

(رواه الإمام مسلم)

ya'ni: “Rasululloh sallallohu alayhi va sallam bilan Hudaybiya yili mol va tuyadan har birini yetti kishining nomidan so‘ydik” (Imom Muslim rivoyatlari).

Demak, tuya yoki sigir (yoki buqa)ga yetti kishigacha sherik bo‘lishi mumkin. Undan ortig‘i durust emas.

“Muxtasarul viqoya” kitobida shunday deyilgan: “Majnun (jinni), tug‘ma shoxi yo‘q va qo‘tir bilan kasallangan hayvonlarni qurbonlik qilish joiz. Lekin o‘ta ozg‘in yoki so‘yiladigan joyiga bora olmaydigan darajada cho‘loq qo‘ylarni qurbonlikka so‘yish joiz emas”.

Qurbonlik qilinadigan tuya besh yosh, qoramol ikki yosh, qo‘y yo echki bir yoshga to‘lgan bo‘lishi shart. Bu yoshga yetmagan hayvonlarni so‘yish bilan qurbonlik ado bo‘lmaydi. Faqat bir yoshli qo‘ylarga tenglashib ketgan bo‘lsa, olti oylik qo‘zi ham qurbonlikka yaraydi.

Shoxini ba'zisi singan qo‘yni ham qurbonlik qilishga ruxsat berilgan. Ammo  shoxi tag-tubidan singan bo‘lsa uni qurbonlikka so‘yish joiz emas.

Qo‘tir qo‘yni qurbonlikka so‘yish uchun qo‘tirlik go‘shtga o‘tmagan va ayni paytda yem-xashak yeb turgan bo‘lishi shart qilinadi. Aks holda qo‘tir qo‘yni ham qurbonlikka so‘yishga ruxsat berilmaydi. (“Al-Fatovo al-hindiyya” kitobi).

Ikki ko‘zi ko‘r yoki bir ko‘zi ko‘r hayvonni qurbonlik uchun so‘yilmaydi. Tuya, sigir, qo‘y va echkilarning erkagi ham, urg‘ochisi ham, bichilgani ham, bichilmagani ham qurbonlikka yaraydi. (“Al-Hidoya” kitobi).

Qurbonlik go‘shtidan uning egasi yeyishi, boyu kambag‘allarga yedirishi va saqlab qo‘yishi joiz. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom:

كُنْتُ نَهَيْتُكُمْ عَنْ أَكْلِ لُحُومِ الأَضَاحِي بَعْدَ ثَلاثٍ فَكُلُوا مَا شِئْتُم

ya'ni: “Sizlarni qurbonlik go‘shtlarini uch kundan keyin yeyishdan qaytargan edim, endi istagancha yeyaveringlar...”, – deb marhamat qilganlar. (Imom Tabaroniy, “Al- Mo‘jam as-sag‘ir”)

Qurbonlikning vaqti – uch kundir. Qurbon hayitining birinchi, ikkinchi va uchinchi kunining quyosh botgunicha.

Qurbonlikning avvalgi vaqti, agar shahar joyda so‘yilsa – Qurbon hayit namozi o‘qilgandan keyin. Agar undan boshqa (juma o‘qilmaydigan qishloq) joylarda so‘yilsa, hayit kuni tong otgandan boshlanadi. Oxirgi vaqti esa (hayitning) uchinchi kuni quyosh botishidan ozgina avval tugaydi.

Qurbonlik go‘shtining uchdan biridan kam bo‘lmagan qismini sadaqa qilish mustahabdir. Go‘shtning bir qismini o‘ziga olib qoladi, bir qismini taom qilib yediradi, bir qismini esa go‘sht holicha tarqatadi. Bunday taqsimlash mustahab, vojib emas.

Muhtaram azizlar! Fiqhiy mavzudagi suhbatimizda qurbonlik haqida eng ko‘p so‘raladigan masalalarni o‘rganamiz.

1. Qulog‘i, dumi, dumbasidan ba'zisiga nuqson yetgan yoki kesilgan hayvonni qurbonlik uchun so‘yish mumkinmi?

Javob: Ushbu a'zolarning uchdan biri yoki undan ko‘pi yo‘q bo‘lsa, qurbonlik uchun so‘yish joiz emas. Ammo uchdan biridan oz miqdori yo‘q bo‘lsa, qurbonlik qilsa bo‘ladi. Shunigdek, qulog‘ini uchdan birini ketkazmagan holda tamg‘a yoki belgi qo‘yilgan bo‘lsa yoki quloqni ikkiga yorib qo‘yilgan bo‘lsa ham bunday jonliqni qurbonlik uchun so‘yish joizdir. Ikkita qulog‘dagi nuqson bir-biriga qo‘shilmaydi, balki har bir quloqning o‘zi alohida hisob-kitob qilinadi (“Al-Fatovo al-hindiyya” kitobi).

2. Beparvolik qilib qurbonlik qilmagan kishi nima qiladi?

Javob: Hanafiy mazhabimizga ko‘ra, qurbonlik zimmasiga vojib bo‘lgan bo‘lsada, unutish, beparvolik va boshqa sabablar bilan qurbonlik qilmagan kishi, shu yilning hisobidan bitta qurbonlikka yaraydigan qo‘yning qiymatini kambag‘allarga berishi vojibdir. Buning ustiga zimmasidagi vojibni kechiktirgani uchun tavba qilib, istig‘for ham aytadi. (“Al-Hidoya” va “Badoi'us-sanoi'” kitoblari). Vallohu a'lam.

3. Qurbonlik qilishni niyat qilgan kishi tirnoq va sochlarini olmasligi kerakmi?

Javob: Imom Abu Hanifa rahmatullohi alayhga ko‘ra qurbonlik qilmoqchi bo‘lgan kishi soch va tirnoqlarini olishi muboh amal sanaladi. Xohlasa olishi yoki olmasligi mumkin. Hanafiy mazhabining keyingi ulamolari hadisi sharifdagi buyruq mustahabni ifoda qiladi, deganlar. Bunga ko‘ra qurbonlik qilmoqchi bo‘lgan kishilar qurbonlik qilgunlariga qadar soch va tirnoqlarini olmasliklari mandub - yaxshi amal sanaladi. Lekin soch va tirnoqlarini olsalar ham makruh bo‘lmaydi.

4. Takbiri tashriq qachon va qanday aytiladi?

Javob: Takbiri tashriq – qurbonlik kunlari takbir aytib Alloh taoloni ulug‘lashdir. Takbiri tashriq Arafa kuni bomdod namozidan boshlanadi. Bunga hamma ulamolarimiz ittifoq qilganlar. Fatvo berilgan – Imom Abu Yusuf va Imom Muhammadlarning so‘zlariga ko‘ra takbiri tashriqning oxirgi vaqti Qurbon hayiti to‘rtinchi kunining asr namozida tugaydi. Ya'ni, Arafa, Qurbon hayiti va undan keyingi uch kun, jami yigirma uch namozdan iborat bo‘ladi.

Uning ko‘rinishi quyidagicha:

الله أكبر الله أكبر لا إله إلا الله والله أكبر الله أكبر ولله الحمد

Jamoat bilan o‘qilgan farz namozlarining salomidan keyin darhol takbiri tashriqni bir marta aytish vojibdir. Agar iqtido qilgan bo‘lsa ayolga ham, musofirga ham vojib bo‘ladi. Ayollar takbiri tashriqni maxfiy aytadilar. Bu masalani ehtiyot tomonini olgan ulamolarimiz (Imom Abu Yusuf va Imom Muhammadlar) har bir farz namozini o‘qigan erkak yo ayol takbiri tashriq aytishi vojib, chunki takbir farz namozga tobe'dir, deganlar. Imom takbir aytmasa, ergashuvchilar aytadi.

Hurmatli jamoa! Mana shunday fazilatli amal – qurbonlik qilganimizda ota-ona, opa-singil, aka-uka, qarindoshlar, qo‘ni qo‘shnilar va mahallamizdagi kambag‘al oilalarga shirin so‘z aytish va ehson qilishni unutmaylik. Zero, dinimizda o‘zgalarning qalbiga xursandchilik solish Alloh taologa eng sevimli ishlardandir!

Alloh taologa sevimli bo‘lgan bu kunlarda ehsonlarni ko‘paytirib, uni muhtoj oilalarga yo‘naltirishimiz ayni muddaodir. Chunki bayram kunlarida yetimlar, bevalar, nogironlar va qarovchisini yo‘qotgan keksalarga yaxshilik qilish, moddiy yordam ko‘rsatish katta savobdir. Har sohada mavsumlar bo‘lgani kabi, shu o‘tkazayotgan kunlarimiz ham savob ishlash uchun bir mavsumdir. Bundan unumli foydalanib qolishimiz, badaniy va moliyaviy ibodatlarni imkon qadar ko‘proq qilib qolish kerak. Zero Payg‘ambarimiz alayhissalom: “Saxiylik bir daraxtdir, uning tomirlari jannatda, shoxlari esa dunyoga tushgandir. Kim uning bir shoxiga osilsa, uni jannatga olib boradi...”, – deb marhamat qilganlar.

Ogohlik ma'nosida shuni eslatamizki, ijtimoiy tarmoqlarda iqtisodiy yordam so‘raydigan firibgarlar ham yetarlicha topiladi. Alloh saqlasin, xayru-ehsonlarimiz noloyiq, mutassib shaxslar qo‘liga tushib qolmasin. Ehsonlar va mablag‘lar o‘z joyiga yetib borishi uchun mahalla, rasmiy imom domlalar va “Vaqf” xayriya fondi orqali bu ishni amalga oshirish to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki mazkur tashkilotlarda ehsonga haqli bo‘lganlar o‘rganib chiqilgan va ularning ro‘yxati shakllantirilgan. Imkon boricha muhtojlarga yordamchi bo‘laylik!    

Alloh taolo barchamizni hayitlarga salomat yetkazsin! Qurbonlik va shu kabi o‘zi rozi bo‘ladigan amallarda bardavom qilib, ikki dunyo saodatiga musharraf aylasin! Omin!

"Qurbonlik fazilati va uning hukmlari" nomli mav'izani yuklab olish (PDF formatda)