بسم الله الرحمن الرحيم

اَلْحَمْدُ للهِ الَّذِي تَكَرَّمَ عَلَى الْعَالَمِيْنَ بِدِيْنِ الْإِسْلاَمْ، وَجَعَلَ السَّمَاحَةَ فِيْهِ مَنْهَجًا لِلْأَنَامْ، وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمَ عَلَى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ الَّذِي بَيَّنَ الْأَحْكَامْ وَعَلَى آلِهِ وَصَحْبِهِ أجْمَعِينَ، أَمَّا بَعْدُ

Muhtaram jamoat! Insoniyat tarixiga nazar tashlasak, qaysi jamiyatlarda ahillik, birodarlik, o‘zaro hamjihatlik joriy bo‘lsa, taraqqiyot, ravnaq va el osoyishtaligi-yu xalq farovonligi hukm surgan. Aksincha, qay bir jamiyatda murosasizlik, o‘zaro xusumat kuchaysa, bunday jamiyatlarda urush va mojarolar avj olgan, yurt vayron, el parokanda bo‘lgan. Alloh taolo bandalarini urushishga, bir-birlarining qonini to‘kishga, mojarolar chiqarishga emas, qanday din va e'tiqodda bo‘lishdan qat'iy nazar ahillikda, bir-birlariga bag‘rikenglikda, o‘zgalarning haq-huquqlarini hurmatlagan holda yashashga buyurgan.

Xalqimiz qon-qoniga singib ketgan millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik mustaqillik yillarida yanada rivojlandi va uning huquqiy asoslari yaratilib, milliy siyosatda mustahkam o‘rnini topdi. Bu siyosatga hamda milliy g‘oya negiziga bir jamiyatda yashab, yagona maqsad yo‘lida mehnat qilayotgan 130 dan ziyod turli millat va elatlarga mansub kishilar hamda 16 konfessiyada mujassam bo‘lgan e'tiqod ahllari o‘rtasida o‘zaro hurmat, do‘stlik va hamjihatlikning mustahkam poydevori asos qilib olingan.

O‘tgan qisqa davr mobaynida har bir millat vakili o‘z iste'dodi va salohiyatini to‘la namoyon etishi, o‘zini Vatan ravnaqi, Yurt tinchligi, Xalq farovonligi kabi ezgu maqsadlar sari safarbar qilishi uchun imkoniyatlar yaratildi.

 “Bag‘rikeng” degani – “toqatli”, “muruvvatli”, “himmatli”, “turli din vakillarining o‘zgacha qarash va e'tiqodlariga hurmat bilan munosabatda bo‘lish” kabi ma'nolarni anglatadi.

Islomda bag‘rikeng bo‘lishni bir qancha ko‘rinishlari mavjud bo‘lib, quyida ulardan ba'zilari bayon qilinadi:

1. Islom dinimiz musulmon kishi boshqa din vakillari bilan yaxshi muomala va munosabatda bo‘lishga chaqiradi. Bu haqda Alloh taolo Qur'oni karimda shunday marhamat qilgan:

لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ

وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ

ya'ni: “Din to‘g‘risida sizlar bilan urushmagan va sizlarni o‘z yurtingizdan (haydab) chiqarmagan kimsalarga nisbatan yaxshilik qilishingiz va ularga adolatli bo‘lishingizdan Alloh sizlarni qaytarmas. Albatta, Alloh adolatli kishilarni sevar” (Mumtahana surasi 8-oyat).

Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam ham ko‘plab hadisi shariflarida ahli kitob (nasroniy va yahudiy)larga zulm qilmaslikka va ularning haqqiga rioya qilishga chorlaganlar. Jumladan, Rasululloh sallallohu alayhi vasallam shunday dedilar:

"أَلاَ مَنْ ظَلَمَ مُعَاهِدًا أَوِ انْتَقَصَهُ أَوْ كَلَّفَهُ فَوْقَ طَاقَتِهِ أَوْ أَخَذَ مِنْهُ شَيْئًا بِغَيْرِ طِيبِ نَفْسٍ فَأَنَا حَجِيجُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ"

(رواه الإمام أبو داود عن صفوان بن سليم رضي الله عنه).

ya'ni: “Kim bir ahdlashgan (g‘ayridin) kishiga zulm qilsa yoki uning haqqini poymol etsa, yoxud uni toqati yetmaydigan narsaga buyursa, yoki undan o‘z roziligisiz bir narsa olsa, Qiyomat kuni men o‘sha odamning xusumatchisi bo‘laman” (Imom Abu Dovud rivoyatlari).

Boshqa din vakillari bemor bo‘lganida, musulmon kishi ularni ko‘rgani borishi joizdir. Bu haqda Anas Ibn Molik raziyallohu anhudan shunday rivoyat keladi:

" أَنَّ غُلَامًا مِنَ اليَهُودِ كَانَ يَخدُمُ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ فَمَرِضَ، فَأَتَاهُ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ يَعُودُهُ، فَقَعَدَ عِندَ رَأسِهِ، فَقَالَ: "أَسْلِمْ". فَنَظَرَ إِلَى أَبِيهِ وَهُوَ عِندَ رَأسِهِ، فَقَالَ لَه: أَطِعْ أَبَا القَاسِمِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ. فَأَسلَمَ، فَخَرَجَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ وَهُوَ يَقُولُ: "الحَمدُ لِلَّهِ الذِي أَنقَذَهُ مِنَ النَّارِ"

(رواه الإمامُ البخاريُّ).

ya'ni: yahudiylardan bo‘lgan bir yigit Nabiy sallallohu alayhi vasallamga xizmat qilar edi. U bemor bo‘lib qoldi. Nabiy sallallohu alayhi vasallam uni ko‘rgani keldilar va: “Musulmon bo‘lgin”, – dedilar. Shunda yigit oldida turgan otasiga qaradi.  Otasi: “Abul Qosimga itoat qil”, – dedi. U musulmon bo‘ldi. Shunda Nabiy sallallohu alayhi vasallam: “Uni do‘zaxdan qutqargan Allohga hamd bo‘lsin!” –  deb o‘rinlaridan turdilar” (Imom Buxoriy rivoyatlari).

Shuningdek, musulmon kishi boshqa din vakillariga hadya berishi yoki ulardan hadya qabul qilishi, mehmon bo‘lishi yoki ularni mehmon qilishi, qo‘ni-qo‘shnichilik muomalasini qilishi, ular bilan oldi-sotti qilishi va qarz oldi-berdi kabi muomalalarni qilishi durustdir. Faqat bunday holatlarda ham musulmon kishi shariat ko‘rsatmalariga amal qilishi talab qilinadi.

Shuni unutmaslik kerakki, o‘zga din vakillari bilan muomala va munosabatdagi kishi ular havas qiladigan darajada go‘zal odob-axloq va rostgo‘ylik hamda musulmonlarni obro‘sini saqlaydigan holatda bo‘lishi kerak. Ajab emas, ular islom dini va musulmonlarga havas qilsalar. Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam hazrati Ali raziyallohu anhuni Xaybarga yuborish paytida shunday deganlar:

"وَاللَّهِ لَأَنْ يَهْدِيَ اللَّهُ بِكَ رَجُلًا وَاحِدًا خَيْرٌ لَكَ مِنْ حُمْرِ النَّعَمِ"

(رواه الإمام البخاري)

ya'ni: “Allohga qasamki, siz tufayli bir kishining hidoyat topishi qizil tuyalarga ega bo‘lishingizdan yaxshiroqdir”  (Imom Buxoriy rivoyatlari).

Hazrati Ali raziyallohu anhu xalifalik paytlarida, sovutlari yo‘qolib qoladi. Uni bir yahudiyning qo‘lida ko‘rib, qaytarib berishini so‘rasalar, bu meni sovutim deb bermadi. Shunda Hazrati Ali qo‘l ostilarida qozilik mansabida turgan Shurayhga shikoyat qildilar. Mahkamaga Hazrati Ali va yahudiy hozir bo‘ldi. Hazrati Ali: “Mana bu sovut meniki, uni sotmaganman, hadya ham qilmaganman”, – dedilar. Qozi Shurayh yahudiydan: “Sen nima deysan?” – deb so‘radi. Yahudiy: “Sovut meniki”, – deb javob berdi. Qozi hazrati Alidan: “Dalil-isbotingiz bormi?” – deb so‘radi. Hazrati Ali: “Yo‘q”, – dedilar. Qozi sovutni yahudiyning foydasiga hukm qildi. Yahudiy sovutni olib keta turib, o‘ziga o‘zi aytdi: “Musulmonlarning boshlig‘i mening ustimdan o‘zining qozisiga shikoyat qilsa-yu, qozi uning ziyoniga hukm chiqarsa?!! Allohga qasamki, bu shak-shubhasiz, payg‘ambarlar axloqidir!” Keyin u hazrat Ali huzurlariga kelib: “Ey mo‘minlarning amiri! Sovut haqiqatan sizniki edi, uni men tuyangizdan tushib qolganida olgandim. Islom dini shunday go‘zal bo‘lsa, men bu dinni qabul qilaman deb, "La ilaha illalloh, Muhammadur rasululloh"” – deb guvohlik berdi. Hazrati Ali: “Islomga kirgan bo‘lsang, endi u mendan senga hadya bo‘lsin!” – dedilar (“Hazrati Ali” kitobidan).

Demak, Islom dini musulmonlarni g‘ayridinlarga bag‘rini keng ochib, yaxshi muomala va munosabatda bo‘lib yashashga buyurgan. Afsuski, hozirgi kunda o‘zlarini Islomga nisbat beradigan ba'zi toifalar o‘z dindoshlari bo‘lmish musulmonlarni qandaydir kamchilik va ayblari sababli kofirga chiqarmoqda. Bu o‘ta achinarli holatdir! Chunki musulmon kishi o‘ziga o‘xshagan musulmonni bag‘ridan itarib, unga “kofir” degan tamg‘ani bosib, natijada uni o‘ldirish, qonini, jonini, molini halol sanash, unga qarshi jihod e'lon qilish kabi da'volarni qilmoqligi Islom ta'limotiga umuman zid ishdir!

Shuning uchun, ogoh bo‘lish kerakki, musulmon musulmon uchun bir ota-onadan tug‘ilgandek aka-uka hisoblanadi. Musulmonni qoni ham, joni ham, moli ham, obro‘si ham bir-biriga harom bo‘ladi. Musulmonni kofir deyish uni aynan sha'ni va obro‘sini toptash hisoblanadi. Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam hadisi sharifda shunday deganlar:

"أَيُّمَا امْرِئٍ قَالَ لأَخِيهِ يَا كَافِرُ فَقَدْ بَاءَ بِهَا أَحَدُهُمَا إِنْ كَانَ كَمَا قَالَ وَإِلا رَجَعَتْ عَلَيْهِ"

(رواه الإمامُ مسلمٌ عن ابنِ عمرَ رضي الله عنه).

ya'ni: “Qaysi bir kishi o‘z birodariga “Ey, kofir!” desa, bu narsaga u ikkovidan biri albatta duchor bo‘ladi. Agar u (birodari) aytganidek bo‘lsa, xo‘p-xo‘p, bordiyu unday bo‘lmasa, bu (so‘z, ya'ni “kofir” so‘zi) albatta uning o‘ziga qaytadi” (Imom Muslim rivoyatlari).

2. Islom dinimiz oldi-sotti va qarz talab qilishda ham bag‘rikeng bo‘lishga chorlaydi. Bu haqda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam shunday deganlar:

"رَحِمَ اللَّهُ رَجُلاً سَمْحًا، إِذا بَاعَ، وإِذا اشْتَرَى، وَإِذا اقْتَضَى"

(رواهُ الإمامُ البخاريُّ عن جابرٍ بن عَبْدِ اللهِ رَضِي اللهُ عنه).

ya'ni: “Sotganda ham, olganda ham, qarzni talab qilganda ham bag‘rikeng bo‘lgan kishini Alloh taolo rahm qilsin!” (Imom Buxoriy rivoyatlari).

3. Islom dinimiz qiynalgan kimsadagi haqni kechishda bag‘rikeng bo‘lishga targ‘ib qiladi. Bu haqda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam shunday marhamat qilganlar:

"مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُنْجِيَهُ اللَّهُ مِنْ كُرَبِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلْيُنَفِّسْ عَنْ مُعْسِرٍ أَوْ يَضَعْ عَنْهُ"

(رواهُ الإمامُ مسلمٌ  عَن عَبدِ اللهِ بنِ أبي قَتَادَةَ رَضِيَ اللهُ عنهُ).

ya'ni: “Alloh taolo Qiyomat kunidagi mashaqqatlardan qutqarishi  kimni xursand qilsa, kambag‘al bo‘lib qolgan qarzdordan qarzining barchasini yoki bir qismini kechsin!” (Imom Muslim rivoyatlari). 

4. Islom dinimiz hatto yomonlik qilgan qarindoshga ham yaxshilik qilishga va silai rahmni uzaman degan bilan silai rahmni bog‘lash yo‘lida bag‘rikeng bo‘lishga chaqiradi. Bu haqda shunday rivoyat kelgan:

أَنَّ رَجُلًا قَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِي قَرَابَةً أَصِلـُهُمْ وَيَقْطَعُونِي، وَأُحْسِنُ إِلَيْهِمْ وَيُسِيئونَ إِلَىَّ، وَأَحْلُمُ عَنْهُمْ وَيَجْهَلُونَ عَلَىَّ. فَقَالَ:"لَئِنْ كُنْتَ كَمَا قُلْتَ، فَكَأَنَّمَا تُسِفـُّهُمُ الْمَلَّ، وَلاَ يَزَالُ مَعَكَ مِنَ اللَّهِ ظَهِيرٌ عَلَيْهِمْ مَا دُمْتَ عَلَى ذَلِكَ

  (رواهُ الإمامُ مسلمٌ  عَنْ أبي هريرةَ رضِي اللهُ عنه).

ya'ni: “Bir kishi: “Ey Allohning Rasuli! Mening qarindoshlarim bor. Men ularga silai rahm qilaman, ular uni uzadilar. Men ularga yaxshilik qilaman, ular menga yomonlik qiladilar. Men ularga halimlik qilaman, ular menga johillik qiladilar”, – dedi. Shunda Rasululloh alayhissalom: “Agar siz o‘zingiz aytganingizdek bo‘lsangiz, xuddi ularga issiq kulni yedirayotgandeksiz (ya'ni, yaxshiligingizni muqobiliga yomonlik qilishlari bilan katta gunoh qilayotgan bo‘ladilar). Modomiki, shu holda bardavom bo‘lar ekansiz, Alloh tomonidan siz bilan birga ularning qarshisiga bir yordamchi bo‘ladi”, – dedilar” (Imom Muslim rivoyatlari). 

Bu hadisi sharifda qarindoshlar yomonlik qilsalar ham, ularga yaxshilik qilishda bardavom bo‘lishga qattiq targ‘ib bor.

Hurmatli azizlar! Ma'lumki, 1995 yil 16 noyabrda YUNYESKO xalqaro tashkiloti tomonidan “Bag‘rikenglik tamoyillari Deklaratsiyasi” qabul qilindi. Deklaratsiyada irqi, jinsi, kelib chiqishi, tili, dinidan qat'i nazar, bag‘rikenglikni targ‘ib etish, inson huquqlari va erkinliklarga hurmat bilan qarash kabi majburiyatlar aks etgan. Shuning uchun ham yurtimizda “16 noyabr – Xalqaro bag‘rikenglik kuni” deb e'lon qilingan.

Shu bilan birga, Yurtboshimizning 2017 yil 9 sentyabr kuni BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida so‘zlagan nutqida Islom dini ta'limotlari insonlarni tinchlikka, yaxshilikka, bag‘rikenglikni qadrlashga, ilmu-irfon olishga da'vat etuvchi buyuk ta'limot ekanligini ta'kidlagan holda, ushbu xalqaro tashkilotning "Ma'rifat va diniy bag‘rikenglik" nomli maxsus rezolyutsiyasini qabul qilish tashabbusini bildirishi hamda uni a'zo davlatlar tomonidan qabul qilinishi alohida e'tiborga molik ishdir.

(Imom-xatiblar mav'izaning mana shu o‘rnida o‘z so‘zi bilan jonli tarzda mazkur hujjat barchaning ta'lim olish huquqini ta'minlash, savodsizlik va jaholatga barham berishga ko‘maklashish, bag‘rikenglik va o‘zaro hurmatni qaror toptirishga qaratilgani haqida gapirib beradilar...)

O‘z dinining talablarini to‘liq anglagan ajdodlarimiz tarixini o‘rganadigan bo‘lsak, yurtimizda hech qaysi davrda nasroniyning cherkovi, yahudiyning sinagogi yoki boshqa ibodatxonalar vayron etilmagan, islom o‘lkalarida har bir din vakiliga erkinlik ta'minlangan, birorta shaxs tomonidan o‘z aqidasining boshqalarga majburlab singdirilishiga yo‘l qo‘yilmagan. Bag‘rikenglik borasida o‘zbek zamini azaldan namuna bo‘lib kelgan.

Muhtaram jamoat! Ma'ruzamizning davomida kech qolib imomga iqtido qilgan kishiga tegishli ba'zi masalalarni bayon qilamiz.

Namozga kech qolib kelgan kishi, imom namozning qayeriga kelgan bo‘lsa, o‘sha yeridan unga iqtido qiladi. Agar imom tovush chiqarib (jahriy) qiroat qilayotgan bo‘lsa, “Takbiri tahrima”ni aytib unga ergashadi. Sano (“Subhanakallohumma...”)ni o‘qimaydi. Imom salom berganidan keyin turib “Sano”, “A'uzu...” va “Bismilloh...”ni aytib, yetaolmagan rakatlarini o‘qib oladi. Agar imom ovozini chiqarmay (maxfiy) qiroat qilayotgan bo‘lsa, kech qolib kelgan kishi sanoni o‘qiydi.

Jamoatga kech qolib kelgan kishi imomni ruku yoki sajda holatida topsa,  agar imom bilan birga rukuni yoki sajdani ado eta olishiga ko‘zi yetsa, “Sano”ni tik turgan holida o‘qiydi va imomga ergashadi. Bunga ko‘zi yetmasa, “Sano”ni o‘qimay, imomga iqtido qiladi. Imom bilan birga ruku qilsa, o‘sha rakatni topgan hisoblanadi. Agar imom bilan birga ruku qilishga ulgura olmasa, o‘sha rakatdan kech qolgan hisoblanadi.

Masalan, kishi to‘rt rakatli namozning uchinchi rakatidan imomga ergashsa, imom salom bergach, turib, “Sano”, “A'uzu...”, “Bismilloh...”ni aytib, har ikki rakatda Fotiha bilan zam sura o‘qib tugatadi.

Masalan, kishi to‘rt rakatli namozning to‘rtinchi rakatidan imomga ergashsa, imom salom bergach turib, “Sano”, “A'uzu...”, “Bismilloh...”ni aytib, Fotiha va zam surani o‘qib, o‘tiradi. Tashahhudni o‘qiganidan keyin turib, yana ikki rakat o‘qiydi. Birinchi rakatida zam sura o‘qiydi, ikkinchi rakatida o‘qimaydi (manba: “Fatovoi Hindiya” va “Sharh muniyatil musolliy” kitoblari).

Alloh taolo aziz va mustaqil yurtimizda yashayotgan barcha mo‘min-musulmonlarni, millat va elatlarni, tinch-totuv, o‘zaro hurmat va e'tiborda istiqomat qilishlarida madadkor bo‘lib, ona-Vatanimizni turli balo va ofatlardan hifzu himoyasida saqlasin! Omin! 

"Islomda bag‘rikenglik" nomli mav'izani yuklab olish (PDF formatda)