بسم الله الرحمن الرحيم

اَلْحَمْدُ للهِ الَّذِي تَكَرَّمَ عَلَى الْعَالَمِيْنَ بِدِيْنِ الْإِسْلاَمْ، وَجَعَلَ السَّمَاحَةَ فِيْهِ مَنْهَجًا لِلْأَنَامْ، وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمَ عَلَى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ الَّذِي بَيَّنَ الْأَحْكَامْ وَعَلَى آلِهِ وَصَحْبِهِ أجْمَعِينَ، أَمَّا بَعْدُ

Muhtaram jamoat! Insoniyat tarixiga nazar tashlasak, qaysi jamiyatlarda ahillik, birodarlik, o‘zaro hamjihatlik joriy bo‘lsa, taraqqiyot, ravnaq va el osoyishtaligi-yu xalq farovonligi hukm surgan. Aksincha, qay bir jamiyatda murosasizlik, o‘zaro xusumat kuchaysa, bunday jamiyatlarda urush va mojarolar avj olgan, yurt vayron, el parokanda bo‘lgan.

Shukrlar bo‘lsinki, xalqimizning qon-qoniga millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik singib, ayni paytda yurtimizda 130 dan ziyod turli millat va elatlarga mansub kishilar o‘zaro hurmat, do‘stlik va hamjihatlikda tinch-totuv yashab kelmoqdalar.

Ma'lumki, Islomda  millat ajratish yo‘q. Kishilarni millatiga qarab ajratish johillik va ilmsizlik hisoblanadi. Chunki sahobai kiromlarning ham oralarida turli millatga mansub zotlar bor edilar. Masalan, mashhur sahobai kiromlardan Salmoni Forsiy raziyallohu anhu fors, Bilol Habashiy raziyallohu anhu habash millatiga mansub bo‘lganlar. Suhayb Rumiy raziyallohu anhu esa, rumlik bo‘lganlar.

Islomda barcha millat va elatlarning teng huquqliligi, mukarramlik faqat taqvoda ekani haqida Qur'oni karimda shunday marhamat qilinadi:

يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ

(سُورَةُ الحُجُرَاتِ/13)

ya'ni: “Ey insonlar! Darhaqiqat, Biz sizlarni bir erkak (Odam) va bir ayol (Havvo)dan yaratdik hamda bir-birlaringiz bilan tanishishingiz uchun sizlarni (turli-tuman) xalqlar va qabila (elat)lar qilib qo‘ydik. Albatta, Alloh nazdida (eng azizu) mukarramrog‘ingiz taqvodorrog‘ingizdir. Albatta, Alloh biluvchi va xabardor zotdir” (Hujurot surasi, 13-oyat).

Demak, biz qaysi millat va elat vakili bo‘lishimizdan qat'iy nazar bir ota-onaning farzandlari ekanmiz. Mana shu narsani esimizdan chiqarmasligimiz lozim.

Suyukli Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam bag‘rikenglikda ham barchaga namuna bo‘lganlar. Quyida U zotning muborak tarixlaridan bag‘rikengliklariga oid ba'zi ma'lumotlarni keltiramiz:

• Imom Buxoriy va Imom Muslim keltirgan rivoyatga ko‘ra, bir yahudiy ayol Rasulullohga zahar solingan qo‘y go‘shti berdi. Ayol bu ishini tan olib, qilmishiga iqror bo‘lganidan keyin Rasullulloh alayhissalom qasos olishga qodir bo‘la turib uni kechirib yubordilar. Chunki U zot alayhissalom o‘zlari uchun o‘ch olmasdilar.
• Uhud kunida old tishlari sinib, yuzlari qonga belandi, bu holat sahobai kiromlarga juda og‘ir botdi. Hatto ayrimlari: “Ularni duoibad qilsangiz-chi?” deyishgacha bordilar. Shunda U zot:

"إِنَّ اللهَ لَمْ يَبْعَثْنِي طَعَّانًا وَلاَ لَعَّانًا، وَلَكِنْ بَعَثَنِي دَاعِيًا وَرَحْمَةً اَللَّهُمَّ اهْدِ قَوْمِي فَإِنَّهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ"

(رواه الإمامُ البيهقي)

ya'ni: “Men la'natlovchi qilib emas, da'vat etuvchi va rahmat qilib yuborilganman. Yo Alloh! Ularni to‘g‘ri yo‘lga boshla, albatta ular bilmaydilar”, –  dedilar (Imom Bayhaqiy rivoyatlari).

Bag‘rikenglikni qarankki, shuncha ozor bergan odamlar haqqiga duoi xayr qilyaptilar. Vaholanki, duolari ijobat edi. Nimani so‘rasalar Alloh beradigan Zot edilar.

Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi va sallamning oldilaridan janoza o‘tib qoldi. Shunda U zot o‘rinlaridan turdilar. Atrofdagilar bu yahudiy kishining janozasi deb aytishdi. Shunda Rasululloh sallollohu alayhi va sallam:

"أَليسَتْ نَفْسًا"  (رواهُ الإمامُ مسلمٌ  عَن سهل بن حنيف وقيس بن سعد رَضِيَ اللهُ عنهُما).

ya'ni:  “U inson emasmi?!” dedilar (Imom Muslim rivoyatlari).

Demak, biz insonlik hurmati sababli barcha bilan yaxshi munosabatda bo‘lishimiz kerak bo‘ladi.

Rasululloh vafotlaridan oldin bir g‘ayridindan bug‘doyni qarzga olib, garovga sovutlarini berganlar. Aslida Rasulullloh alayhissalom sahobai kiromlardan ham bug‘doyni so‘rasalar bo‘lar edi. Ular bir pasda muhayyo qilishar edi. Chunki sahobai kiromlar “Jonimiz fido, Ey Rasululloh!” – deb turar edilar. Rasulullohning mana shu muomalalarini o‘zi ham biz ummatlarga katta dars bo‘lgan. Bir jamiyatda, bir mahallada nafas olib turganimizdan keyin, o‘zga din vakillari bilan yaxshi muomala va munosabatda bo‘lishimizga ishora qilganlar.

Demak, biz suyukli Payg‘ambarimizga har qadamda ergashishga harakat qilar ekanmiz, bag‘rikenglikda ham U zoti sharifdan o‘rnak va andoza olishimiz darkor. Shunday ekan, mo‘min-musulmonlar nafaqat bir-birlariga balki, o‘zga din vakilariga ham yaxshi muomala va munosabatda bo‘lib, Islom dinini go‘zalligini namoyon qilishlari kerak.

Tarixdan ma'lumki, mashhur tobi'inlardan Umar ibn Abdulaziz rahmatullohi alayh adolatda “Ikkinchi Umar” degan unvonga sazovor bo‘lganlar. Bu kishini adolatlarini vasflashga til ojizlik qiladi. Bunga tarix guvoh. Umar ibn Abdulaziz rahbarlik davlarida Suriya poytaxti Damashqda bir masjid kengaytiriladigan bo‘ldi. Umar ibn Abdulazizdan oldingi xalifa masjidni kengaytirish uchun masjid oldidagi nasroniylar ibodatxonasining bir qismini qo‘shib olish haqida qaror qabul qilgan ekan. Shu qarorga muvofiq musulmonlar nasroniylar ibodatxonasini buzib, masjidga qo‘shmoqchi bo‘ldi. Shunda, nasroniylar tomonidan Umar ibn Abdulazizga “Bizni ibodatxonamizning bir qismini buzib, masjidga qo‘shib olishmoqchi, degan ma'noda shikoyat xati keldi. Shunda Umar ibn Abdulaziz: “Masjidga qo‘shish uchun qancha joy buzilgan bo‘lsa, shuni qaytarib berib, buzilgan joyni qayta qurib qo‘yilsin”, degan ma'noda javob xati yozdilar. Damashqning ba'zi ulamolariga bu yoqmadi. Ularnig vakillari bu qarordan qaytishni iltimos qilib kelishdi. Shunda Umar ibn Abdulaziz: “Yaxshi keldingiz. Men qarorda bir narsani yozishni unutibman. Shuni yozishimga turtki bo‘ldingiz, unutgan narsam: qaytarib beradigan kunning sanasini yozmapman”, – deb, qarorni yangilab va mustahkamroq qilib yubordilar.

Demak, dinimiz ko‘rsatmalariga ko‘ra, boshqa din vakillarining ibodatxonalariga tajovuz qilish yo‘q.

Azizlar! Bag‘rikenglik va o‘zgalar bilan yaxshi muomala va munosabatda bo‘lishning hikmati shuki, xalqni birligi, o‘zaro tinch-totuv, ittifoq bo‘lib yashash, ziddiyat va ixtilofdan qochishdir. Mana shunda, juda ko‘p yutuq va turli sohalarda katta marralarga erishiladi. 

Islomda bag‘rikeng bo‘lishni bir qancha ko‘rinishlari mavjud bo‘lib, quyida ulardan ba'zilari bayon qilinadi:

1. Islom dinimiz oldi-sotti va qarz talab qilishda ham bag‘rikeng bo‘lishga chorlaydi. Bu haqda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam shunday deganlar:

"رَحِمَ اللَّهُ رَجُلاً سَمْحًا، إِذا بَاعَ، وإِذا اشْتَرَى، وَإِذا اقْتَضَى"

(رواهُ الإمامُ البخاريُّ عن جابرٍ بن عَبْدِ اللهِ رَضِي اللهُ عنه)

ya'ni: “Sotganda ham, olganda ham, qarzni talab qilganda ham bag‘rikeng bo‘lgan kishini Alloh taolo rahm qilsin!” (Imom Buxoriy rivoyatlari).

2. Islom dinimiz qiynalgan kimsadagi haqni kechishda bag‘rikeng bo‘lishga targ‘ib qiladi. Bu haqda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam shunday marhamat qilganlar:

"مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُنْجِيَهُ اللَّهُ مِنْ كُرَبِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلْيُنَفِّسْ عَنْ مُعْسِرٍ أَوْ يَضَعْ عَنْهُ"

(رواهُ الإمامُ مسلمٌ  عَن عَبدِ اللهِ بنِ أبي قَتَادَةَ رَضِيَ اللهُ عنهُ)

ya'ni: “Alloh taolo Qiyomat kunidagi mashaqqatlardan qutqarishi  kimni xursand qilsa, kambag‘al bo‘lib qolgan qarzdordan qarzining barchasini yoki bir qismini kechsin!” (Imom Muslim rivoyatlari). 

3. Islom dinimiz hatto yomonlik qilgan qarindoshga ham yaxshilik qilishga va silai rahmni uzaman degan bilan silai rahmni bog‘lash yo‘lida bag‘rikeng bo‘lishga chaqiradi. Bu haqda shunday rivoyat kelgan:

أَنَّ رَجُلًا قَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِي قَرَابَةً أَصِلـُهُمْ وَيَقْطَعُونِي، وَأُحْسِنُ إِلَيْهِمْ وَيُسِيئونَ إِلَىَّ، وَأَحْلُمُ عَنْهُمْ وَيَجْهَلُونَ عَلَىَّ. فَقَالَ:"لَئِنْ كُنْتَ كَمَا قُلْتَ، فَكَأَنَّمَا تُسِفـُّهُمُ الْمَلَّ، وَلاَ يَزَالُ مَعَكَ مِنَ اللَّهِ ظَهِيرٌ عَلَيْهِمْ مَا دُمْتَ عَلَى ذَلِكَ

  (رواهُ الإمامُ مسلمٌ  عَنْ أبي هريرةَ رضِي اللهُ عنه)

ya'ni: “Bir kishi: “Ey Allohning Rasuli! Mening qarindoshlarim bor. Men ularga silai rahm qilaman, ular uni uzadilar. Men ularga yaxshilik qilaman, ular menga yomonlik qiladilar. Men ularga halimlik qilaman, ular menga johillik qiladilar”, – dedi. Shunda Rasululloh alayhissalom: “Agar siz o‘zingiz aytganingizdek bo‘lsangiz, xuddi ularga issiq kulni yedirayotgandeksiz (ya'ni, yaxshiligingizni muqobiliga yomonlik qilishlari bilan katta gunoh qilayotgan bo‘ladilar). Modomiki, shu holda bardavom bo‘lar ekansiz, Alloh tomonidan siz bilan birga ularning qarshisiga bir yordamchi bo‘ladi”, – dedilar” (Imom Muslim rivoyatlari). 

Bu hadisi sharifda qarindoshlar yomonlik qilsalar ham, ularga yaxshilik qilishda bardavom bo‘lishga qattiq targ‘ib bor.

Xulosa shuki, Islom bu – bag‘rikenglik dini. Nafaqat musulmonlar o‘zaro, balki o‘zga din vakillari bilan ham chiroyli munosabatda bo‘lishga chaqiradi. Mana shuni biz o‘zgalarga ko‘rsatib, dinimiz naqadar go‘zal ekanini yana bir bor namoyon qilaylik! Afsuski, shuni ko‘rsata olmayapmiz. Ba'zida boshqa din vakillari biz musulmonlarni hatti-harakatlarimizni ko‘rib, hayron bo‘lib, bular qanaqa odamlar ekan deb qolishiga sababchi bo‘lyapmiz.

Muhtaram azizlar! Ma'lumki, inson umri tugagach uning dunyodagi so‘ngi manzilgohi qabr hisoblanadi. Hozirda masjidilarimizga tutash qabristonlarda juma namoziga kelish yoki juma namozini ado etish asnosida qabrlarni ustidan bosib o‘tish holatlari ham kuzatilmoqda ekan. Bu achinarli holatdir. Shariatimizda vafot etgan kishining hurmati, xuddi tirik insonning hurmati kabi qaraladi. Shuning uchun mo‘min-musulmon kishi qabrlarni ustini bosmasdan, belgilangan yo‘laklarda yurishi lozim. Qabrni ustini bosib yurish gunoh hisoblanib, shariatimizda bundan qaytarilgandir. Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam: “Biror cho‘g‘ yoki qilich ustida yurishim yohud kovushimni kiyib turgan holatimda yamashim men uchun biror qabrni ustida yurganimdan yaxshiroqdir”, deganlar (Imom Ibn Moja rivoyatlari).

 Alloh taolo aziz va mustaqil yurtimizda yashayotgan barcha millat va elatlarni, tinch-totuv, o‘zaro hurmat va e'tiborda istiqomat qilishlarida madadkor bo‘lib, ona-Vatanimizni turli balo va ofatlardan hifzu himoyasida saqlasin! Omin! 

"Islomda diniy bag‘rikenglik va hamjihatlik masalasi" nomli mav'izani yuklab olish (PDF formatda)